Jack Vance to znany i ceniony, tworzący od ponad pół wieku amerykański pisarz fantasy i science fiction. Ktoś, kto chciałby zapoznać się z jego twórczością w języku polskim, skazany był dotychczas na zakurzone antykwariaty.

Po Vance’a sięgnęła jednak niedawno Agencja Wydawnicza Solaris, wydając w jednym woluminie dwa pierwsze tomy Sagi Umierającej Ziemi, zaliczanej do klasyki fantasy. Łączne wydanie dopełniających cykl tomów trzeciego i czwartego planowane jest na nadchodzące lato. Nieco wcześniej, bo w czerwcu, ukażą się jeszcze „Pieśni Umierającej Ziemi” – zbiór opowiadań osadzonych w wykreowanym przez Vance’a uniwersum, a napisanych przez największe sławy fantastyki¹⁾. Warto też nadmienić, że lista utworów inspirowanych Vance’em jest o wiele dłuższa – „Umierająca Ziemia” stanowi bowiem jeden z kamieni węgielnych nurtu, w który wpisuje się choćby znana „Księga Nowego Słońca” Gene’a Wolfe’a.

Cykl Vance’a nie stanowi, wbrew pozorom, powieściowej tetralogii. Tom pierwszy, „Umierająca Ziemia” to zbiór luźno powiązanych opowiadań, rozgrywających się w świecie przyszłości, w którym ludzkość chyli się ku upadkowi, a dogasające Słońce coraz słabiej ogrzewa Ziemię. Nawiasem mówiąc, mimo osadzenia w przyszłości, jest to jednak konwencja bliska klasycznemu fantasy. W poszczególnych opowieściach przewija się dość pokaźna galeria różnorodnych wątków i postaci. Tom drugi, o nieco pretensjonalnym tytule „Oczy Nadświata”, ma już bardziej zwartą formułę. To powieść, którą można pomylić ze zbiorem opowiadań z uwagi na charakterystyczną formę, z głównym wątkiem rozsypującym się na multum epizodów.

Spoiwem drugiego tomu i zarazem najmocniejszym punktem całej książki jest wyrazista postać Cugela – spryciarza, uwodziciela, kłamcy i szulera, którego umiejętność popadania w tarapaty dorównuje tylko umiejętności wychodzenia z nich cało. Cugel to nikczemny antybohater, którego odbiór łagodzi jednak solidna dawka komizmu – w rzeczywistości jest on bowiem po wielokroć mniej przebiegły i czarujący niż sam mniema, co nieustannie czyni go pierwszą ofiarą własnych intryg.

To właśnie chciwość i przekonanie o własnym sprycie wpędza Cugela w opresję, z której będzie musiał wykupić się, realizując trudne i niebezpieczne zadanie. Podjąwszy się go, Cugel wyrusza w daleką podróż, by przeżyć mnóstwo szalonych (w każdym tego słowa znaczeniu) przygód. Tym samym Jack Vance wpisuje się najbardziej klasyczny schemat fantasy, w którym bohater wyrusza w drogę, aby zrealizować quest, co – jak się okaże – wymagać będzie, rzecz jasna, ukończenia bezliku questów pomniejszych.

Tempo, z jakim Cugel wpada z tarapatów w tarapaty i jego zadziwiająca przebiegłość przywodzą na myśl „Niezwykłe przygody barona Münchhausena” Rudolfa Ericha Raspego. Metody, jakimi Cugel wydobywa się z opresji i przechytrza kolejnych, stających na jego drodze, przeciwników, są bowiem tyleż zdumiewające, co często naiwne. Nim jednak czytelnik nabierze powietrza, aby zaprotestować przeciwko nielogicznościom i oczywistej przesadzie, Cugel znika już na horyzoncie, aby po chwili stanąć w obliczu nowych wyzwań.

W efekcie czytelnikowi, który spróbowałby podejść do lektury z pełną powagą, grozi rozczarowanie i frustracja. Łatwo posądzić Vance’a o infantylną narrację, skąpą w dialogi i opisy, prześlizgującą się nad kolejnymi wydarzeniami i skompresowaną do formy bliższej opowieści przy ognisku niż literaturze. Można mu też zarzucać nieudolne kreślenie sylwetek bohaterów, którym brak psychologicznej głębi, a którzy raczej powielają baśniowe archetypy i zostają sprowadzeni do nośników prostych cech, czynności czy obsesji.

Postacie u Vance’a są proste w swoich motywach i konstrukcji jak bajkowe podstępne wiedźmy, złe królowe czy tajemniczy czarnoksiężnicy. Wartka akcja, w której bohaterowie pojawiają się, by zniknąć kilka stron dalej, nie pozostawia zbyt wiele miejsca na misterne psychologiczne konstrukcje. Ale rażące uproszczenia dotyczą także postaci Cugela, którego śladem podążamy przez cały tom drugi. Jego charakter i motywy sprowadzają się do zamiłowania do przechytrzania wszystkich napotkanych ludzi i stworzeń celem pomnażania bogactw.

Nazbyt surowe ocenianie Jacka Vance’a może być jednak skutkiem niewłaściwej interpretacji i niezrozumienia źródeł, do których autor sięga i które twórczo przetwarza. Korzenie „Umierającej Ziemi” zdają się tymczasem sięgać średniowiecznych eposów i fantastycznych gawęd, swoistej prafantastyki wyjętej z czasów, które same w sobie stanowić by mogły scenerię fantasy.

Vance snuje zabawną, ze wszech miar rozrywkową historię, przy której nie sposób się nie uśmiechnąć (a im bardziej napuszona i poważna staje się opowieść, tym trudniej nie wybuchnąć śmiechem – ani chybi, Münchhausen!). Z drugiej jednak strony, autor nawiązuje i do powieści podróżniczych, i do „Podróży Guliwera” Jonathana Swifta; może to wrażenie powstałe po kilkudziesięciu latach, a Vance pisał ze śmiertelną powagą, ale sięgając po klasyczny sztafaż fantasy i posługując się pretensjonalnym nazewnictwem zaklęć, puszcza oko do czytelnika i doskonale się bawi. Cała książka tętni od przewrotnych pomysłów i humoru, a w czasie lektury wprost nie sposób nie dać się wciągnąć w wir opowieści i szalonych przygód.

Lektura książki – z uwagi na jej styl, wiek i kontekst – wymaga nieco dystansu i wyrozumiałości. Wady z nawiązką rekompensuje jednak tom drugi cyklu, z ujmującą postacią Cugela, mrowiem zwariowanych pomysłów i wartką akcją, która ani na chwilę nie pozwala się oderwać od opowieści.

---

¹⁾ Lista autorów opowiadań składających się na „Pieśni Umierającej Ziemi” jest naprawdę imponująca. Oprócz samego Jacka Vance’a, znajdują się na niej: Robert Silverberg, Kage Barker, George R.R. Martin, Elizabeth Hand, Neil Gaiman, Lucius Shepard, Liz Williams, Walter Ion Williams, Tad Williams, Glen Cook, Matthew Hughes, Dean Koontz, Paula Volsky, Jeff Vandermeer, Terry Dowling, Mike Resnick, Phyllis Eisenstein, Elizabeth Moon, John C. Wright, Byron Tetrick, Tanith Lee, Dan Simmons i Howard Waldrop.