„Historia Śródziemia” to wydawana w Wielkiej Brytanii od 1983 do 1996 roku dwunastotomowa seria opracowanych przez Christophera Tolkiena nieopublikowanych notatek jego słynnego ojca dotyczących fantastycznego świata najszerzej znanego dzięki „Władcy Pierścieni” i „Hobbitowi”. Dzięki wydawnictwu Zysk i S-ka cała kolekcja zaczęła właśnie trafiać na nasz rynek. Otwiera ją „Księga zaginionych opowieści, część I”, najwcześniejsze teksty prowadzące w kierunku mitologii Śródziemia, jaką znamy i podziwiamy.

Ostatnie przymiotniki są oczywiście nieprzypadkowe; seria jest skierowana do miłośników Tolkienowskiej twórczości. Trudno sobie wyobrazić jej lekturę bez znajomości „Silmarillionu”, do którego zresztą odwołują się w znacznym stopniu komentarze towarzyszące kolejnym tekstom. Ten ostatni, choć także wydany już po śmierci Johna Ronalda Reuala, miał jednak zupełnie inny charakter: Tolkien senior za życia rozważał jego publikację, a jego syn przygotował we współpracy z Guyem Gavrielem Kayem w oparciu o zachowane materiały spójną, kompletną wersję. „Historia Śródziemia” to teksty przeróżne, często przedstawiane w mocno różniących się od siebie wersjach, czasami istniejące tylko jako szkice, czasami później całkowicie odrzucane przez autora. W wydanej wersji Christopher podaje je wraz z szczegółowymi omówieniami, dotyczącymi między innymi ewolucji nazewnictwa czy chronologii powstawania kolejnych notatek. Regularnie dołącza też do nich nawiązujące wiersze albo fragmenty listów.

Pierwszy tom „Księgi zaginionych opowieści” zawiera wczesne wersje historii o powstaniu Tolkienowskiego świata, zaczynając od „Muzyki Ainurów”, a kończąc na pojawieniu się w Śródziemiu (znanym pod nazwą Krain Zewnętrznych) pierwszych ludzi. Co ciekawe, w omawianym tomie są one ujęte w ramy historii opowiadanych Eriolowi w na poły magicznym domku, zwanym Dworkiem Zabawy Utraconej, a mieszczącym się na Tol Eressei i zamieszkałym przez potomków Eldarów. Późniejsze koncepcje, obecne w „Silmarillion”, są zwykle w oczywisty sposób spójniejsze i często ciekawsze – ale w ich wczesnych wersjach czasem można znaleźć więcej szczegółów.

Oprócz wartości czysto (popularno-)naukowej lektura „Księgi” pozwala docenić niesamowite bogactwo tworzonej rzeczywistości, w oczywisty sposób inspirowanej historiami biblijnymi, nordycką mitologią i teologią chrześcijańską. Nie sposób nie wspomnieć, że pierwsze teksty pochodzą z 1915 roku¹⁾! Uniwersum Śródziemia powstawało w notatnikach przez dziesiątki lat. Ewoluowało wraz z elfickimi językami, powiązanymi z opowiadanymi historiami dziesiątkami delikatnych nici, które Christopher Tolkien stara się oświetlać i rozplątywać. Służy temu też znajdujący się na końcu tomu słowniczek.

---

¹⁾ Przypomnijmy kilka innych dat: 1977 rok to publikacja „Silmarillionu”, „Hobbit” został wydany w 1937 roku, „Władca Pierścieni” w latach 1954-1955.