Kolejny wydany przez Prószyńskiego i S-kę omnibus braci Strugackich zawiera teksty mniej znane, co w żadnym stopniu nie oznacza mniej interesujące. Powieści powstałe (a przynajmniej po raz pierwszy wydane) w bardzo różnych czasach łączy krytyczne, czasem ironiczne, ale częściej po prostu gorzkie spojrzenie na rzeczywistość. Ma to związek z trudną historią ich publikacji, omawianą w ciekawych komentarzach autorstwa Borysa Strugackiego.

Pierwsza powieść tomu, „Bajka o trójce”, to stosunkowo najprostszy z tekstów, typowa dla słynnych Rosjan satyra, nawiązująca do klasyków takich jak „Poniedziałek zaczyna się w sobotę”. Sasza Iwanowicz Priwałow, pracownik słynnego INBADCZAMu, wraz z grupką kolegów, do której należy między innymi ośmiornica Spirydon, pluskwa Gadacz czy yeti Fiedia, trafia do Starego Kitieżu, gdzie działa słynna Trójka. Trójka składająca się z czterech urzędników, podejmujących decyzję o racjonalizacji i utylizacji zaobserwowanych zjawisk nadprzyrodzonych czy magicznych wynalazków. Parodii zbiurokratyzowanych procedur – racjonalizacja to na przykład nic innego niż uznanie danego obiektu za niemożliwy, a tym samym nieistniejący – towarzyszą długie dyskusje o kierunku rozwoju cywilizacji, prowadzone na przykład przez wspomnianego Gadacza. Niektóre z żartów, choć zabawne, wydają się nadmiernie przeciągnięte.

„Kulawy los” to już powieść zupełnie inna, niewątpliwie bardziej wymagająca, ale też głębsza i dużo poważniejsza. Jej pierwotnym bohaterem jest Feliks Sorokin, uznany pisarz w starszym wieku. Sorokin zmaga się z niełatwą codziennością życia w kręgach literackich, wymagającą uczestnictwa w obradach rozmaitych komisji i rozsądzania sporów między uciążliwymi kolegami, wspomina lata wojny i późniejszą tułaczkę po Związku Radzieckim, ale przede wszystkim rozważa perspektywę zmierzenia się z nowo wynalezionym urządzeniem oceniającym wartość czy też raczej długoterminową popularność stworzonych utworów. Czy powinien wystawić na próbę zawartość Niebieskiej Teczki, nieopublikowany tekst, z którego jest najbardziej dumny? Nietrudno się domyślić, że opisujące zupełnie inną historię nieparzyste rozdziały „Kulawego losu” to właśnie wspomniane dzieło życia Sorokina. Ich centralną postacią jest kolejny pisarz, Wiktor Baniew, funkcjonujący w dziwnym zawieszeniu w mieście, do którego nadchodzi niezwykła rewolucja, związana między innymi z konfliktem międzypokoleniowym. Rozwijającym się równolegle narracjom towarzyszy podobna melancholia i poczucie zbliżającego się końca. Obydwaj pisarze mierzą się z pytaniami o sposób wykorzystania czy zmarnowania talentu, a w ich losach – szczególnie w przypadku tego drugiego – widać wiele analogii z życiorysami samych Strugackich. W istocie część „Kulawego losu” opowiadająca o przygodach Baniewa została początkowo napisana jako niezależny tekst, „Brzydkie łabędzie”, który jednak długo nie mógł się ukazać z uwagi na trudności z cenzurą.

„Miasto skazane” jest najdłuższą z powieści umieszczonych w omawianym tomie. Jej główny bohater to Andriej Woronin, dorastający w Leningradzie czasu II wojny światowej astronom, który z bliżej nieokreślonych powodów trafia do Miasta, w którym toczy się niezwykły eksperyment. Ściągnięci z różnych czasów i krajów przez prowadzących doświadczenie Mentorów mieszkańcy wykonują cyklicznie rozmaite prace. Andrieja poznajemy jako śmieciarza, ale później jest też poszukującym znikającego Czerwonego Budynku śledczym, redaktorem gazety w czasach przewrotu politycznego w Mieście i oficerem prowadzącym wyprawę wojskową. Projekt w naturalny sposób zakłada wymianę ról społecznych, ale sięga też dużo głębiej: naziści z czasów wojny spotykają się z swoimi ofiarami, z podmiejskich obszarów przyjeżdżają chłopi zdający się pełnić w pewnym sensie rolę zewnętrznych obserwatorów. Nikt nie wie, od jak dawna Miasto istnieje i czy posiada jakiś cel. Być może gdzieś dalej leżą inne Miasta, a Mentorzy to złośliwi, ułomni demiurgowie, stopniowo tracący kontrolę nad swoim dziełem. Finał budzi skojarzenia z „Problemem trzech ciał” Cixina Liu – wręcz trudno uwierzyć, by chiński autor nie inspirował się omawianą powieścią.

Ostatni tekst, „Obarczeni złem”, podobnie jak „Kulawy los” składa się z dwóch przeplatających się ze sobą narracji. Jak mówi sam wstęp, związki między nimi są tym razem, przynajmniej początkowo, dalece nieoczywiste. Opowieści zostały rzekomo skompilowane przez niejakiego Igora Mytarina na prośbę jego dawnego nauczyciela, G.A. Noskowa. Pierwsza to wspomnienia Mytarina związane z pisaniem pracy dyplomowej w mieście, w którym funkcjonują specyficzne subkultury młodzieżowe, w szczególności przypominający hippisów flowersi. Konflikt międzypokoleniowy (wcześniej obecny w „Kulawym losie”) wiąże się z ogólniejszymi pytaniami o to, na ile ważniejsza jest swoboda jednostki, a na ile spokój społeczny. Narratorem drugiej opowieści jest pewien astronom, opowiadający historię, w której centralną rolę odgrywa zesłany przez Demiurga na Ziemię Ahaswer Łukicz, Żyd Wieczny Tułacz. Powieściowy Ahaswer to swoisty agent ubezpieczeniowy, wykupujący od ludzi „substancje niematerialne” w zamian za różne cudowne zmiany w ich życiu. Sparafrazowane diabelskie pakty są też okazją do apokryficznych opowieści o prawdziwych losach Nazarejczyka i jego uczniów. „Obarczeni złem” stają się tu zaskakująco bliscy „Mistrzowi i Małgorzacie”, a sam Noskow niespodziewanie zaczyna przypominać figurę Mesjasza.

Trzeci już omnibus jak najbardziej zasługuje, by na półce każdego z miłośników słynnych braci stanąć obok dwóch poprzednich. Znajdziemy w nim wszystko, z czego Strugaccy zasłynęli: humor (choć w mniejszych dawkach), ale głównie mieszankę socjologii i nauk ścisłych, pozwalającą na twórczą analizę stojących przed ludzkością – i pojedynczymi jej przedstawicielami – dylematów. Trudno nie stawiać oczywistego pytania: gdzie w współczesnej Rosji kryją się myśliciele podobnego formatu? Może jeśli by ich nie zabrakło, losy narodu i państwa nie potoczyłyby się w tak tragiczną stronę.