„Utracona droga i inne pisma” to już piąty tom wydawanej przez Zyska i S-kę serii „Historia Śródziemia”¹⁾, opracowanej przez Christophera Tolkiena na podstawie notatek ojca. Podtytuł książki, „Języki i legendy z czasów sprzed napisania „Władcy Pierścieni”, precyzuje zasadniczy czas powstania zawartych w niej tekstów (należy pamiętać, że większość z nich ulegała poprawkom całymi latami), ale nie zdradza ich charakteru. Kilka z zaprezentowanych tym razem przez redaktora serii utworów przypomina charakterem te z „Kształtowania Śródziemia”: są to przede wszystkim tak zwane „Późniejsze Kroniki Valinoru”, „Późniejsze Kroniki Beleriandu” oraz „Quenta Silmarillion”. Wprowadzają one nowe wariacje do historii wydarzeń Pierwszej Ery, zbliżając się tym samym do kanonu znanego z „Silmarillionu”. Bardzo bliskie wersji znanej właśnie z przygotowanego przez Tolkiena syna wraz z Guyem Gavrielem Kayem wydania jest też zamieszczone w „Utraconej drodze” „Ainulindalë”, opowieść o pieśni Ainurów, towarzyszącej stworzeniu świata, a raczej będącej kluczowym elementem boskiej kreacji.

Pozostałe zamieszczone w książce teksty są już wyraźnie odmienne. Tytułowa „Utracona droga” oraz poprzedzający ją „Upadek Númenoru” (na których w znacznej części opiera się wydany niedawno w Polsce „Upadek Númenoru”, zredagowany przez Briana Sibleya) to swoiste wariacje na temat mitu o zatopionej Atlantydzie. Choć ostatecznie wyewoluowała z nich historia Drugiej Ery i królestwa Numenorejczyków, sama „Utracona droga” traktuje kwestię znacznie szerzej. Nigdy nieukończona książka – choć rękopis był już nawet złożony do wydawnictwa! – składa się z dwóch powiązanych ze sobą historii. Pierwsza część toczy się we współczesnej Anglii, gdzie poznajemy przedstawicieli kolejnych pokoleń (Oswina, Alboina i Audoina), zajmujących się zawodowo wczesną historią Wielkiej Brytanii sięgającą czasów plemion longobardzkich. Alboinowi towarzyszą niezwykłe sny, zawierające bardzo konkretne fragmenty tekstów w obcym języku czy też językach. W pewnym momencie wizje zaczynają się koncentrować wokół wyboru stojącego przed inną parą ojciec-syn, Herendilem i Elendilem – do których trafiamy w drugiej części opowieści, toczącej się już na znanym z Tolkienowskiego świata Númenorze. Wracające wciąż w różnych formach koncepcje obecne w tekście to postać Aelfwine’a (odgrywającego istotną rolę w „Księdze zaginionych opowieści, części I”) i tytułowy motyw utraconej drogi na Zachód, świata, który niegdyś był prosty i połączony z boską rzeczywistością, a dopiero potem, w związku z ludzką pychą i nieposłuszeństwem, przybrał kształt kuli.

Kolejne teksty omawianego tomu to opracowania dotyczące języków Pierwszej Ery. „Lhammas”, zamieszczony w książce w kilku różniących się nieco wersjach, mówi o ewoluującej historii elfiej (czy też raczej „gnomickiej”) mowy, wyjaśniając różnice między quenyą, sindarinem czy noldorinem. Najwięcej miejsca zajmują „Etymologie”, czyli obszerny zbiór rdzeni występujących w wspomnianych językach, często zresztą dla nich wspólnych. Książkę kończą dodatki omawiające krótko genealogię i geografię świata Pierwszej Ery, a dokładniej te ich elementy, które nie pojawiają się w innych publikowanych w „Historii Śródziemia” tekstach.

Wstęp do tomu oraz liczne komentarze pozwalają zrozumieć trudności w datowaniu poszczególnych tekstów i interpretowaniu ich genezy. Wystarczy odwołać się do wspomnianego przez redaktora serii wywiadu, jakiego jego ojciec udzielił w 1968 roku, przedstawiając chronologię powstania „Utraconej drogi”. Otóż Christopher wiarygodnie argumentuje, że… John Ronald Reuel mylił się w niektórych przedstawionych wówczas kwestiach. Nawet w pamięci samego autora po kilkudziesięciu latach fakty mogą ulec zatarciu, zwłaszcza, że tak duża część jego twórczości (choćby „Etymologie”) nigdy nie przybrała ostatecznej formy, a w pewnym sensie nawet ku niej nie zmierzała. Tym większe wyzwanie stanęło przed opiekunem literackiej spuścizny słynnego pisarza, i tym większy szacunek należy mu się za próbę jej uporządkowania.

---

¹⁾ Patrz recenzja „Księgi zaginionych opowieści, części I”.