„Księga Czaszek” to powieść, która została wydana w 1972 r.; już po napisaniu „W dół do ziemi”. Również ta pozycja sprawiła, że zrewidowałem opinię o Silverbergu. Jego twórczość znałem wcześniej z kilku powieści osadzonych w wykreowanym przez autora świecie Majipoor, który nie przypadł mi do gustu i na lata odsunął resztę twórczości autora poza mój literacki radar.

Książka nie jest obszerna. Dwieście pięćdziesiąt osiem stron, w tym przedmowa tłumacza (ponownie za świetny przekład odpowiada Krzysztof Sokołowski), oraz posłowie autora, które tym razem nie wskazuje żadnej interpretacji. Fabuła wydaje się prosta. Czterech studentów, współlokatorów, raczej luźno ze sobą związanych kumpli, rusza w drogę. W trakcie przerwy świątecznej chcą dotrzeć z Nowego Jorku do Arizony. Tam, na pustyni, ma istnieć tajny zakon, który strzeże dostępu do rytuału opisanego w tytułowej księdze. Po jego przejściu, do którego niezbędne są cztery osoby, dwoje uczestników ma zyskać nieśmiertelność, zaś dwoje musi umrzeć. Bohaterowie wiedzą o tym od samego początku. Mimo to podejmują się tej podróży. Nie do końca wierząc, na pewno nie wszyscy, w prawdziwość tej historii, nie rozważając jej sensu i konsekwencji.

Czwórka mężczyzn prezentuje różne klasy, warstwy społeczne ówczesnej Ameryki. Timothy to chłopak z bogatej, uprzywilejowanej rodziny, WASP (biały anglosaski protestant), który w życiu zawsze miał z górki i nie zanosi się na zmiany – w końcu odziedziczy rodzinny majątek i status społeczny. Eli to jego społeczne przeciwieństwo: Żyd z Manhattanu, studiujący dawną literaturę katalońską i inne starodruki. To właśnie on odkrył istnienie Księgi Czaszek i opisanego w niej rytuału. To jego trawi pragnienie nieśmiertelności, ma w związku z nią najbardziej sprecyzowane oczekiwania, a nawet konkretne plany rozpisane na dekady i stulecia. Ned jest biseksualnym poetą, rozdartym wewnętrznie i zmagającym się z własną seksualnością. Zaś Oliver to ambitny student z Kansas, który chce wyrwać się z Midwestu. Jak wspomniano wcześniej, nie każdy z nich traktuje tę podróż tak samo, czy nawet serio, mają wobec niej różne oczekiwania.

Fabułę śledzimy z czterech punktów widzenia. Przeplatające się w kolejnych rozdziałach perspektywy głównych bohaterów nadają jej dynamiki. Autor konfrontuje ze sobą sprzeczne postawy, stawia je wobec różnych wyzwań, aby na koniec nakazać im zmierzyć się przede wszystkim z tkwiącymi w nich demonami. Jakby egzemplifikując tezę, że największym wrogiem każdego człowieka jest on sam; jego własne dramaty, dylematy, konflikty. Jednak to nie jest powieść wyłącznie obyczajowa; bohaterom udaje się dotrzeć do domniemanego miejsca przechowywania Księgi Czaszek. Stają wówczas wobec konieczności skonfrontowania się z perspektywą nieśmiertelności: czy jest tylko ułudą, żałosną i daremną ucieczką przed banalnością, zwyczajnością, wręcz przeciętnością dotychczasowej egzystencji. A może naprawdę pozwala stać się wiecznym? I jeśli tak, kto powinien ten dar otrzymać? Kto powinien umrzeć, kto powinien popełnić samobójstwo, aby innym się udało. Autor udziela odpowiedzi na większość z tych pytań, ale na niektóre czytelnik musi odpowiedzieć sobie sam. W tym na to najważniejsze dotyczące nieśmiertelności. Tak naprawdę z powieści dowiadujemy się, czym ona jest dla Eliego. Ale czy to, że ma skonkretyzowane oczekiwania i plany czyni go predestynowanym do dostąpienia możliwości jej uzyskania? Czy sama żarliwa wiara w jej możliwość wystarczy?

Mimo tego, co napisałem, wydaje mi się, że autor, choć nie wprost, takich odpowiedzi nawet na te najważniejsze pytania udzielił. Cała droga, którą muszą pokonać autem bohaterowie (a konkretnie to, co się w jej trakcie z nimi dzieje), staje się takim rozpoznaniem. Nie wiem, czy można zaryzykować twierdzenie, że ta droga jest samopoznawaniem się każdego z uczestników podróży. Ale na pewno prędzej czy później muszą sobie odpowiedzieć na ważne pytania dotyczące przeszłości, tego kim są i do czego dążą. Każdy etap podróży ich do tego popycha. Narastające w nich wewnętrzne napięcia muszą też znaleźć ujście.

Przyjęta przez autora konwencja powieści drogi nadaje się do tego idealnie. Właśnie z powodu nasuwającej się w sposób oczywisty symboliki tej podróży. A kiedy bohaterowie docierają do domniemanego celu, kończy się powieść stricte obyczajowa; fabuła gęstnieje od pytań o rytuał i jego znaczenie oraz sens. Połączenie obyczajowości i fantastyki jest bardzo naturalne. Na początku element fantastyczny jest tylko jakąś zgrywą, bliżej niesprecyzowanym celem. Ale kiedy się konkretyzuje w postaci miejsca, które było poszukiwane, bohaterowie docierają tam już odmienieni, pełni wątpliwości i wewnętrznego napięcia, kumulującego się w oczekiwaniu na ostateczne odpowiedzi.

Doskonale się tę powieść czytało. Pochłonęła mnie nawet bardziej niż ambitniejsze „W dół do ziemi”. To kolejny strzał w dziesiątkę Wydawnictwa Vesper w ich serii Wymiary. Pozwala sięgnąć po klasykę, która nadal zachowuje smak i siłę; przybliża ją czytelnikom spragnionym wyzwania intelektualnego. Jednocześnie pozostając atrakcyjną w warstwie rozrywkowej czy obyczajowej. Pięć gwiazdek w Goodreads przyznałem bez wahania.