Antologia „PoznAI przyszłość”, wydana przez Powergraph pod patronatem poznańskiego Collegium Da Vinci to projekt z jednej strony niecodzienny (nie pamiętam wcześniejszego zbioru polskich autorów opublikowanego w ramach współpracy z wyższą uczelnią), z drugiej zaś wpisujący się w tradycję książek takich jak choćby „Herosi” czy „Głos Lema”. Z okładki i tytułu wynika, że wiodącym tematem opowiadań będzie właśnie futurologia związana z sztuczną inteligencją; rzeczywistość, jak opiszemy niżej, jest nieco inna.

Otwierający zbiór tekst Radka Raka, „Lekcje obrony przed nowymi technologiami” to umieszczona w szkolnej rzeczywistości nieskomplikowana, choć przewrotna opowieść obyczajowa dotycząca stereotypów i łatwości, z jaką się im poddajemy – często kierując się dobrymi intencjami. Niewątpliwie należy docenić sprawne pióro autora, w tekście trudno jednak znaleźć jakikolwiek istotny związek z przyszłością czy AI. Z kolei „SPONAR” Michała Protasiuka, jak wskazuje sam tytuł, to hołd złożony książkom Edmunda Niziurskiego. Wspominana po latach historia kurpiowskich nastolatków, dorastających w czasach po Przesileniu, czyli pierwszej globalnej wojnie ludzi z wykreowanymi przez nich maszynami, skrzy humorem i nawiązaniami do „Sposobu na Alcybiadesa”. Do pewnego stopnia role się odwróciły: u Protasiuka to młodzież, zwana gogami, zajmuje się w ramach szkolnych zadań edukowaniem sztucznej inteligencji, starając się przy tym, by zmaksymalizować ich użyteczność, a jednocześnie zminimalizować ryzyko pozyskania samoświadomości. Jeśli się uda, to wieść o tym może dotrzeć nawet do samej Ostrołęki!

Justyna Hankus w „Latimerii, latimerii” jako pierwsza przedstawia wizję przyszłości, którą można uznać za realistyczną, jednocześnie z nostalgią spoglądając w czasy sprzed wirtualnych światów. Narratorem opowiadania jest chłopak spędzający większość czasu przy grach wideo, a jednocześnie przechodzący szkolenia związane z, jak sam to nazywa, byciem lepszym „karmicielem AI”. Jedynym związkiem bohatera z dawnym światem jest Gabriela, w oczywisty sposób porównywana do tytułowej latimerii. Przyszłość z „Kodeksu Umysłu” Rafała Kosika wygląda przerażająco. Możliwa dzięki zdolności przetwarzania wielkich ilości danych optymalizacja przekonań, poglądów i ścieżek rozwoju doprowadza do całkowitego zdeterminowania ludzkiej edukacji, kariery zawodowej, a nawet wyborów związanych z życiem osobistych. Kodeks Umysłu tłumaczy, że takie zmiany są konieczne dla powstania nowego, sprawiedliwego świata. Tylko nieliczni buntownicy (przedstawieni zresztą dość schematycznie) podejrzewają, że gdzieś w systemie, a raczej poza nim, funkcjonują nadal niezależni „bogacze”. Czy faktycznie tak jest? Zakończenie opowiadania to jego najsilniejszy punkt.

Kolejne dwa opowiadania należą do najlepszych tekstów zbioru. Napisany przez Aleksandrę Zielińską „Portret Emilii Wierzbanowskiej” przedstawia skomplikowane mechanizmy na styku nauki, sztuki i biznesu, związane z wykorzystywaniem biomateriałów zarówno w celach praktycznych, jak i prestiżowych. Sztuczna – czy raczej nieludzka - inteligencja ma tym razem charakter właśnie biologiczny, a wybór między tym, co naturalne, a zmodyfikowane staje się wysoce nieoczywisty. „Cięcie nici białego lata” Wojciecha Guni to uderzająca wizja edukacyjnej polityki historycznej wykorzystującej wirtualne rzeczywistości. Wątek sensacyjny, choć interesujący, odgrywa drugorzędną rolę względem autentycznie oryginalnego spojrzenia na perspektywy wykorzystywania technologii do kształtowania społeczeństwa. „Historia pisana przez zwycięzców” to zaledwie blady cień rzeczywistości z omawianego tekstu: u Guni historia jest przez zwycięzców odtwarzana, reinterpretowana i zmieniana.

Słabiej wypada „Atlas chwastów” Olgi Niziołek, historia dziewczyny pracującej w startupie zajmującym się generowaniem metafor w celach biznesowych. Korporacyjne napięcia w raczej przewidywalny sposób przegrywają z możliwością „społecznej pracy u podstaw”.

Michał Cetnarowski opowiada w „Sposobie nauki” o przyszłości, w której regionalizacja doprowadza do rozbicia państw narodowych na kulturowe STAZy. Cóż miałoby łączyć mazowiecki korporacyjny Mordor z tradycyjno-sarmackim Podlasiem? Społeczno-polityczna futurologia zahacza o technologię w standardowy sposób: kluczowe postacie funkcjonują jednocześnie jako wirtualne Cienie. Oryginalnym, jak najbardziej uzasadnionym w obliczu rzeczywistości tekstu pomysłem jest uznanie za najważniejszych eminencji świata STAZ funkcjonariuszy związanych z oświatą. Mniej przekonujący jest wątek sensacyjno-kryminalny. „Lenno wieczyste” Magdaleny Salik to kolejna opowieść pisana z przymrużeniem oka, dotycząca prekariatu przyszłości walczącego już nie tyle o parytety płciowe czy klasowe, a o miejsca pracy dla ludzi (a nie botów!) w świecie, gdzie druk stanowi luksus – i to podejrzany!

Antologię zamyka¹⁾ „Lectio Divina” Janusza Cyrana, podzielona na dwie linie fabularne. Pierwsza dotyczy współistnienia ludzi z półbóstwami, dbającymi o ludzkie bezpieczeństwo i dobre samopoczucie sztucznymi inteligencjami, druga zaś szkolnych przygód w dość dziwnej alternatywnej wersji Polski lat stalinowskich. Autor łączy je w przewrotny, satysfakcjonujący sposób, nawiązując do wspólnych nam wszystkim (zwłaszcza od pewnego wieku) wspomnień o cudownych latach młodości.

Traktowane zbiorowo teksty z antologii, choć różniące się mocno stylem i nastrojem, charakteryzuje zdecydowany brak entuzjazmu dotyczący przyszłości. Jak już wcześniej wspomniałem, tytuł może być nieco mylący – choć w futurologicznych wizjach dość regularnie pojawia się motyw sztucznej inteligencji, niemal równie istotne są wątki związane z edukacją. To ostatnie ma zapewne związek z instytucją patrona, ale jednocześnie działa na korzyść antologii. Trudno określić jakiś tekst jako jednoznacznie nieudany, a niektóre (zwłaszcza Guni, Zielińskiej i Cyrana, a w drugiej kolejności Protasiuka, Kosika i Cetnarowskiego) zapadają głęboko w pamięć. Z pewnością będzie o czym rozmawiać, a przy okazji docenić urozmaicenie i klasę grupy autorów związanych na różne sposoby z warszawskim wydawnictwem.

---

¹⁾Nie licząc nieco kuriozalnego posłowia, będącego w zasadzie notką reklamową patrona.