W 1890 roku Anton Czechow, znany w Moskwie autor opowiadań (dopiero rozpoczynający karierę dramaturga, która miała mu przynieść sławę światową), zdecydował się wybrać na wyprawę na Sachalin, leżącą przy rosyjskich wschodnich wybrzeżach wyspę, która mniej więcej od połowy XIX wieku stanowiła miejsce zesłania dla tysięcy katorżników. W wyniku tej podróży powstał ukazujący się w odcinkach w gazetach reportaż, oparty na rozmowach Czechowa z więźniami i strażnikami oraz na zebranych przez pisarza danych statystycznych, zatytułowany właśnie „Wyspa Sachalin”. Do dziś stanowi on imponujący wzór opisu egzotycznej, brutalnej rzeczywistości społecznej i geograficznej.

Ponad sto lat później inny rosyjski pisarz, Eduard Wierkin, napisał swoją „Wyspę Sachalin”. Książka została opublikowana w Rosji w 2018 roku, teraz trafia zaś na polski rynek. Znów, tak jak u Czechowa, mamy do czynienia z relacją z podróży na Sachalin, będący przedziwną wyspą więzieniem, wyspą fabryką, wyspą, stanowiącą klucz do przyszłości Eurazji i świata. Tym razem jednak mamy do czynienia z fikcyjną rzeczywistością: powieściowym światem wstrząsnęła najpierw trwająca tygodniami wojna nuklearna, a potem wyniszczoną ludzkość zaatakował wirus MOB, mobilnej wścieklizny. W wyniku jądrowych zmagań zwycięskie cesarstwo japońskie rozpoczęło okupację Sachalinu, będącego siedzibą osławionych więzień, kopalni, w których oprócz węgla wydobywa się i bardziej niezwykłe surowce, takie jak choćby mający nader przydatne właściwości ren. Wyspa stała się też naturalnym miejscem ucieczki przed szalejącym na kontynencie azjatyckim MOBem, oprócz japońskich katorżników i wojskowych mieszcząc licznych uchodźców, głównie Chińczyków, traktowanych przez cesarską administrację jako gorszy rodzaj człowieka, ale też Koreańczyków, którym status istoty ludzkiej został w praktyce kompletnie odebrany.

Powieściowym odpowiednikiem Czechowa jest Lilak, narratorka, uczennica słynnego profesora Ody, futurolożka i etnografka, wybierająca się na Sachalin właśnie w celu prowadzenia badań futurologicznych. Lilak przybywa na wyspę na pokładzie jednego z nowoczesnych japońskich niszczycieli i rozpoczyna podróż po kolejnych miejscowościach, odwiedzając więzienia, rozmawiając z japońskimi oficerami, ale także z odbywającymi wyroki przestępcami. Jej mieszane, rosyjsko-japońskie pochodzenie sprawia, że niektóre napotykane przedmioty czy choćby smaki budzą w niej sentymentalne skojarzenia. Nic sentymentalnego nie ma w sachalińskiej codzienności, której nieodłączną część stanowi gospodarka oparta na wykorzystywaniu trupów, regularne korzystanie z dozymetrów w celu uniknięcia zatrucia radioaktywnymi substancjami czy konieczność chronienia się przed zbiegłymi katorżnikami.

W pierwszej połowie powieści niewiele się dzieje, mamy co czynienia głównie z reportażowymi opisami funkcjonowania społeczności wyspy. Wierkin pokazuje ją jednak na tyle fascynująco i wiarygodnie, że nawet na chwilę nie gubi uwagi czytelnika. Poznajemy rozmaite sekty, od zdeformowanego na dalekowschodnią modłę chrześcijaństwa wyznawców Deusu do wywodzących się z Ameryki pełzaków. Obserwujemy często groteskowe zwyczaje, takie jak „kamienowanie Murzynów”, w istocie związane z zamykanymi w klatkach niekoniecznie czarnoskórymi Amerykanami. Czytamy o swoistych warstwach społecznych, takich jak choćby Przykuci do Wiadra czy Przykuci do Bosaka. Dowiadujemy się też coraz więcej o historii powieściowego świata. Na pewnym etapie podróży miejscowi administratorzy przydzielają Lilak przewodnika i ochroniarza, Przykutego do Bosaka Artioma. Apokaliptyczny charakter rzeczywistości staje się coraz bardziej aktualny i dominujący, a powrót z północy wyspy na południe przywodzi na myśl – niewątpliwie zgodnie z intencją autora – „Drogę” Cormaca McCarthy’ego. Takich odwołań jest zresztą w „Wyspie Sachalin” bardzo dużo: od pierwszej strony, na której rodzinny płaszcz Lilak jest opisywany niczym tarcza Achillesa.

Profesor Oda to szef Katedry Futurologii Stosowanej, i właśnie rozważania o przyszłości – czerpiącej z przeszłości i na postrzeganie, a więc i kształtowanie przeszłości wpływającej – stanowią podstawowy, doskonale rozegrany temat powieści. Czechow wybierał się na Sachalin zobaczyć, co może czekać społeczeństwo poddane swoistemu eksperymentowi; Wierkin wysyła Lilak w fikcyjny świat, by zapytać, dokąd zmierzamy, i jak przyszłe wydarzenia wpłyną na to, w jaki sposób ludzkość zrozumie to, co otacza nas dziś. Finał powieści, wraz z epilogiem prowadzącym nas w czasy przed i po wyprawie narratorki na wyspę, jest poruszający, ale też stanowi fascynujące wyzwanie intelektualne. Czy naprawdę przyszłość determinuje przeszłość? Mnie Wierkin przekonał, pisząc świetną, bogatą powieść, z pewnością zasługującą na to, by o niej długo dyskutować.