Kolejna pozycja w serii przygotowywanych przez Prószyńskiego eleganckich wydań dzieł zebranych Ursuli K. Le Guin, „Wracać wciąż do domu”, składa się z trzech formalnie niezależnych części. Pierwsza, chronologiczne najnowsza, jeśli chodzi o czas powstawania, to Kroniki Zachodniego Brzegu, trylogia opowiadająca o młodych ludziach żyjących w różnych krainach czy miastach-państwach w bliżej nieokreślonym świecie. Druga to pochodzące z 1985 roku tytułowe „Wracać wciąż do domu”, połączenie wspomnień Mówikamień, kobiety wracającej myślami do czasów dorastania, ze zbiorem tekstów antropologicznych opowiadających o ludzie Kesh. Wreszcie trzecia to wydana w Stanach Zjednoczonych w 2003 roku antologia „Międzylądowania”, zawierająca krótkie opisy rozmaitych fikcyjnych kultur.

* * *

Kroniki Zachodniego Brzegu to cykl zapowiadany na amerykańskim rynku jako młodzieżowy, choć niewątpliwie może być atrakcyjny i dla dorosłego czytelnika. Bohaterem pierwszego tomu, „Darów”, jest Orrec, mieszkający na Wyżynach syn brantora Caspromantu, obdarzony darem odczyniania (czyli niszczenia). Orrec dorasta w towarzystwie przyjaciółki Gry, pochodzącej z Nizin i niegdyś porwanej stamtąd za własną zgodą matki oraz kochanego, choć budzącego też grozę ojca. Na młodość chłopaka cień rzuca legenda o dziadku, Ślepym Caddardzie, który nie uniósł ciężaru rodzinnego daru, oraz obecność za najbliższą granicą złowrogiego Ogge Druma, brantora rodu, którego mocą jest przywoływanie chorób. Stosunkowo prostej i niespiesznej fabule o tradycyjnym punkcie wyjścia towarzyszy psychologiczna głębia. Każda moc wiąże się z odpowiedzialnością, a wzięcie jej na siebie jest decyzją nieoczywistą. Czy sam fakt bycia obdarzonym jakimś talentem obliguje Orreka do wybrania związanej z nim życiowej ścieżki? I jak dowiedzieć się, czym ten talent w istocie jest?

Bohaterką drugiego tomu, „Głosów” jest Memer Galva, młoda sierota żyjąca w okupowanym przez Aldów mieście Ansul; sama będąca półAldką. Memer mieszka w domu traktmistrza, powszechnie szanowanego ansulskiego uczonego, którego aldzkie władze poddały torturom, chcąc wydobyć z niego informacje o ukrywanych księgach. Traktmistrz nie zdradził tajemnicy przechowywanych w sekretnej izbie dzieł nie w wyniku świadomej, heroicznej decyzji, ale dlatego, że bogowie zamknęli mu usta. Gdy do miasta przybywa znany opowiadacz historii, Orrec, pytania o sens i znaczenie odwagi nabierają praktycznego wymiaru. Bić się czy nie bić? Negocjować z wrogiem, który uczynił nam tyle krzywd? Odpowiedzi można szukać w mistycznej wyroczni, ale trudno liczyć na jednoznaczność jej przekazu. Tradycja okazuje się siłą, opowieści źródłem nadziei, a współistnienie bardzo różnych kultur czy religii możliwe. Tylko odwaga wydaje się ułudą, a w najlepszym przypadku cechą trudną do zdefiniowania.

Narratorem ostatniej części Kronik, „Mocy” jest Gavir, niewolnik obdarzony zdolnością przypominania sobie przyszłości. Okrutne wydarzenie wyrywa go z stabilnego życia w domu rodziny Arca i wysyła w podróż, pozwalającą poznać inne krainy i zrozumieć, że szczęśliwe życie w społeczeństwie opartym na niesprawiedliwości jest niemożliwe. Z drugiej strony wrażliwość na pewne aspekty nierówności nie wyklucza brutalności i ślepoty na inne, a każda sztywna struktura władzy demoralizuje sprawujące ją osoby. Peregrynacje Gavira pozwalają mu spotkać bohaterów „Darów” i „Głosów”. I w tej części cyklu fundamentalną rolę odgrywają kwestie roli pamięci i książek w ludzkim życiu, społeczna pozycja kobiet, a przede wszystkim problem zrozumienia siebie i innych jako jedynej drogi dającej szansę na rozwiązanie konfliktów i uwolnienie się od lęku.

* * *

Choć jak wspomniano już wcześniej „Wracać wciąż do domu” otwiera pierwszy fragment wspomnień Mówikamień, córki kobiety z ludu Kesh i mężczyzny należącego do ludu Kondora, dalsze teksty w książce mają charakter z jednej strony nietypowy, z drugiej zaś wciąż dla amerykańskiej pisarki charakterystyczny. Opowieść o ludzie Kesh, zamieszkującym Dolinę, czyli Kalifornię przyszłości, nie ma charakteru (czysto) fabularnego: czytamy wiersze, analizy podań, zwyczajów i stosunków rodzinnych, przepisy kulinarne, fragmenty sztuk teatralnych, relacji ustnych, oraz różnych ważnych i mniej ważnych dla dziewięciu domów Doliny tekstów. Zwykle są one opatrzone komentarzami Pandory, antropolożki prowadzącej w Dolinie badania naukowe. Choć opisywana społeczność żyje w przyszłości, technologia odgrywa w jej życiu znikomą rolę: jednymi z nielicznych pozostałości dawnej cywilizacji są tak zwane Zbiornice, pozwalające przekazywać informacje, stanowiące część Miasta Umysłu (czyli zapewne sieci komputerowej) oraz działający w pewne pory roku Pociąg.

Kultura ludów Kesh opiera się w dużej części na koncepcji dawania, często rozumianego jako synonim czy też zastępstwo bogactwa. Stosunkowo nieliczna populacja, luźne stosunki między partnerami oraz skomplikowane reguły rządzące pokrewieństwem i jego konsekwencjami tworzą nietypową, a jednocześnie wiarygodną strukturę społeczną. Istotną rolę odgrywają w niej rytuały: tańczy się świat, wodę, księżyc. Wiele tu nawiązań do tradycji amerykańskiej (czyli głównie indiańskiej): w przypowieściach jako legendarny trickster często pojawia się kojot, a przybieranie nowych imion stanowi symbol przechodzenia kolejnych faz życia. Jak przystało na fascynacje autorki filozofiami Wschodu, nietrudno doszukać się w prezentacji kultury Kesh także elementów buddyjskich czy taoistycznych. Wiedzę trzeba nie tylko gromadzić; należy ją też gubić! Nie wszystko musi zostać zapisane. Słowem-kluczem występującym w wielu odgrywanych czy opowiadanych historiach jest Zawias, moment czy miejsce „pomiędzy”. Sposób prezentacji budowanego świata wymaga od czytelnika cierpliwości i uwagi, ale nagradza je niestandardową, a jednocześnie w duchu głęboko Le Guinowską wizją stosunków międzyludzkich.

* * *

Antologia „Międzylądowania” to lektura dużo lżejsza, często poruszająca nawet ważkie tematy z humorem i dystansem. Mówi o tym już punkt wyjścia: ironicznie przedstawiona metoda Sity Dulip, pozwalająca zamienić głęboko frustrujące godziny spędzane na ziemskich lotniskach w oczekiwaniu na opóźnione samoloty w okazje do odwiedzin obcych światów. Podróże koordynuje konkretna instytucja, zwana Agencją Międzylądową, a wiodą one do krain, w których się nie mówi, do miejsc, gdzie gniew stanowi główny katalizator kontaktów między jednostkami, czy na planety, gdzie eksperymenty genetyczne stworzyły jedyne w swym rodzaju szanse na konwersacje powiedzmy z kobietą kukurydzą. W odróżnieniu od metatekstu opisującego kulturę ludu Kesh, tym razem nie otrzymujemy bogatej, pełnej wizji opisywanych cywilizacji, a wyłącznie próbę przyjrzenia się konsekwencjom pewnym charakterystycznym cechom determinującym, jak wygląda dana społeczność. Czasami opowieści są czysto żartobliwe, tak jak w przypadku korporacyjnych Wysp Szczęścia. Czasami dużo poważniej wracają do ukochanych motywów Amerykanki: fantazji i wizji jako kluczowych elementów, na których opiera się kultura albo języka jako medium determinującego stosunki między ludźmi (czy innymi istotami). Szczególnie urzekające opowieści to opublikowane niedawno w Nowej Fantastyce „Milczenie Asonu”, dotyczące społeczności, w której mówią wyłącznie dzieci, traktujące w oryginalny sposób marzenie o lataniu opowiadanie „Lotnicy z Gy” czy mój osobisty faworyt, „Budowla”. Ten ostatni tekst przedstawia planetę zamieszkaną przez dwie cywilizacje, z których jedna – ta dużo mniej liczna – oddaje się z pasją konstrukcji tajemniczej struktury, której przeznaczenie pozostaje niejasne.

* * *

Z uwagi na rozmiar - dobrze ponad tysiąc stron - i skomplikowaną strukturę trudno traktować omawianą pozycję jako lekturę do pochłonięcia jednym ciągiem. Nie zmienia to faktu, że czytane razem elementy, spośród których niektóre (choćby większość kolekcji „Międzylądowania”) są wydawane w Polsce po raz pierwszy, układają się w spójną, niesamowicie bogatą całość. Smutno, że Ursula odeszła do Krainy Wiecznych Łowów i więcej nam już nie napisze; świetnie, że zostało po niej tak wiele.