Zastanawialiście się kiedyś, jaki los czeka papierowe książki? Czy zostaną zastąpione przez nośniki elektroniczne i audiobooki? A może przetrwają, bo - jak przekonywał chociażby Umberto Eco - mają niepowtarzalny klimat? Cóż, jeśli lubicie tego rodzaju prognozy, powinniście wziąć pod uwagę szerszy kontekst i zastanowić się, ile w ogóle pozostanie po naszej cywilizacji za kilka stuleci. Bo jeśli w ogóle odejdziemy w niepamięć, jakie wtedy znaczenie będą miały nośniki naszej literatury?

To problem, od którego rozpoczyna się „Pamiętnik znaleziony w wannie” Stanisława Lema. Tytułowe zapiski odnalezione zostają w odległej przyszłości i pochodzą z przyszłości mniej (względem nas) odległej. Mamy zatem do czynienia z retrospekcją rozgrywającą się całościowo w przyszłości: obie narracje - pamiętnikarska i ramowa - pochodzą z czasów dla nas przyszłych, lecz odkrywcy pamiętnika poznają historię z czasów dla nich niemalże antycznych. Zabieg ciekawy, nieco dezorientujący na początku, ale to czasowe zamieszanie tylko podsyca ogólny chaos panujący w powieściowym świecie.

W każdym razie pamiętnik jest unikalnym zapiskiem w odległej przyszłości, któremu udało się przetrwać zagładę papieru - będącą skutkiem epidemii zwanej papyrolizą, która zniszczyła ten nietrwały, nieekonomiczny i nieekologiczny nośnik. Jako taki stanowi też główne źródło wiedzy dla przedstawicieli nowej kultury (rozwijającej się - według naszego kalendarza - około roku 5000) o cywilizacji sprzed 1700 lat. I nie jest to źródło łatwe, bo jego autor popada w stan głębokiej paranoi. A może jest ostatnim normalnym, okrążonym przez wrogich wariatów?

Autor pamiętnika znajduje się w podziemiach Nowego Pentagonu - bazy wojskowej położonej pośród Gór Skalistych. Jest tajnym agentem rządowym i zarazem trybikiem w coraz bardziej opresyjnej i rozbudowanej machinie biurokratycznej. Wszystko przenika nastrój kafkowskiej paranoi, nic nie jest takie, jakim się wydaje, a mniej jeszcze - takim, jakie być powinno. Agent stopniowo popada w szaleństwo i by zachować resztki rozumu, postanawia spisać swój pamiętnik.

Ocalająca funkcja literatury to piękny element „Pamiętnika znalezionego w wannie” Bohater ma nadzieję, że słowa ułożone w zdania, zdania ułożone w akapity itd., pomogą mu ułożyć myśli i fakty z coraz bardziej przerażającej i rozpadającej się rzeczywistości. Widać w tym - jak i w samej futurystycznej wizji absurdalnego systemu biurokratycznego - ukrytą krytykę komunistycznej państwowości. Lem napisał Pamiętnik... w 1961 roku i jego polityczny aspekt nieco się dziś zdezaktualizował, lecz pozostałe elementy nadają mu wymiar uniwersalny.

Książki Stanisława Lema - powszechnie cenione i chwalone - są bardzo różne pod względem i gatunku, i tematu, i klimatu. Choć istnieją oddani fani twórczości Lema, to czytelnicy spoza tego kręgu muszą testować poszczególne tytuły w obrębie własnej wrażliwości i własnych upodobań, by trafić na te historie, które okażą się wystarczająco dopasowane do ich gustu. W tym wypadku mamy do czynienia z futurystyczną dystopią o ciężkim klimacie porównywalnym do „Zamku” i innych utworów Franza Kafki. Jeśli taki opis do was przemawia, a nie znacie jeszcze „Pamiętnika znalezionego w wannie”, to sięgnijcie po niego czym prędzej, nim jakaś globalna katastrofa nie pozbawi nas papieru.