Klasyczny zbiór opowiadań jednego z ojców science fiction… i na tym w zasadzie można zakończyć przedstawianie książki „Ja, robot”. Krótka forma Isaaca Asimova przynosi to wszystko, czego należy się po niej spodziewać: dobrze znane motywy, zwięzłość formy, ale też archaiczne rozwiązania.

Wśród czytelników science fiction, którzy mają aspiracje do przynajmniej ogólnego rozeznania się w gatunku, nie powinno być takich, którzy nie kojarzą, ba – nie znają twórczości Isaaca Asimova. Wszak na jego „Fundacji” czy „Końcu wieczności” wychowały się już całe pokolenia czytelników… i pisarzy, a motywy z jego twórczości pojawiają się obecnie nie tylko w literaturze czy filmie. Zbiór „Ja, robot” (na jego podstawie powstała bardzo luźna adaptacja z Willem Smithem w roli głównej) zawiera dziewięć opowiadań stanowiących wprowadzenie do cyklu „Roboty” luźno powiązanego z najsłynniejszym cyklem Asimova, czyli „Fundacją”.

Jak zapewne większość czytelników wie, Asimov jest autorem Trzech Praw Robotyki, czyli nienaruszalnych przykazań zapisanych w każdym pozytonowym mózgu. Na wszelki wypadek je jednak przypomnę:

1. Robot nie może skrzywdzić człowieka, ani przez zaniechanie działania dopuścić, aby człowiek doznał krzywdy.

Te trzy zasady definiują postępowanie robotów. Wydawałoby się, że są na tyle proste i jednoznaczne, że podążanie według ich wskazań nie powinno stanowić problemu nawet dla najprostszych przedstawicieli metalowej braci. Tymczasem na kanwie konfliktów powstających przy ich interpretacji amerykański pisarz stworzył fabuły licznych opowiadań, nie tylko tych zamieszczonych w „Ja, robot”. Czasem jest to dość naciągane, ale w przeważającej liczbie przypadków Asimovowi udaje się skonstruować ciekawe i wiarygodne – przy obranych założeniach – dylematy.

Zbiór rozpoczyna się opowiadaniem „Robbie” początkowo niezaliczanym do żadnego większego podcyklu, ale później przerobionym na potrzeby zbioru i wprowadzającym postać – na razie tylko epizodycznie - Susan Calvin, specjalistki od psychiki robotów i głównej bohaterki licznych tekstów Asimova, w tym i pięciu zamieszczonych w recenzowanym zbiorze. Niemniej „Robbie” jest warta uwagi przede wszystkim z innych powodów. Na tle pozostałych tekstów wyróżnia się jeszcze prymitywnym obrazem robota: niemej i niezbyt rozumnej (chociaż opiekuńczej) maszyny. Być może właśnie to sprawiło, że przed laty Asimov zdecydował się na włączenie tego tekstu do zbioru: w kontraście pokazuje ewolucję robotów konstruowanych przez U.S. Robots and Mechanical Men, Inc. (firmę, której pracownicy – i wytwory – są bohaterami wszystkich tekstów): od mechanicznych służących po inteligentne, równe ludziom (a nawet ich przewyższające) istoty.

Opowiadanie to porusza jeszcze jedną, bardzo ważną w twórczości Asimova kwestię (obecną również – i często bardziej widoczną – w wielu tekstach z „Ja, robot”), a mianowicie technofobię; strach przed myślącymi, ale stworzonymi istotami. Obawa ta, często strach nawet, przyjmuje w utworach amerykańskiego klasyka różną formę, ale jedna rzecz jest wspólna: rozwiązanie pokazuje, że był on nieuzasadniony, a zagrożenie nierzadko wynikało z błędu ludzkiego.

I tak przechodzimy do głównego motywu fabularnego opowiadań ze zbioru. Czy to te zaliczane do przygód Powella i Donovana, dwóch inżynierów U.S. Robots („Zabawa w berka”, „Powód”, „Złapać króliczka”), czy też Susan Calvin („Kłamca!”, „Mały, zagubiony robot”, „Ucieczka!”, „Dowód”, „Konflikt do uniknięcia”), schemat jest zwykle taki sam: robot przestaje działać zgodnie z założeniami lub pozornie łamie Prawa Robotyki, a bohaterowie prowadzą śledztwo mające na celu ustalenie takiego stanu rzeczy. Wraz z ulepszaniem robotów i zdobywanym doświadczeniem problemy są bardziej złożone i subtelne, ale ogólny model fabuły pozostaje bez zmian. W efekcie, mimo pomysłowości, teksty czytane seryjnie zaczynają po pewnym czasie nużyć.

Konstrukcyjnie i koncepcyjnie opowiadania Asimova są typowymi przedstawicielami Złotego Wieku SF. Liczy się przede wszystkim pomysł wyjściowy, prostota w opisach i szybkie zmierzanie do celu w postaci wyjaśnienia zagadki lub – rzadziej – zaskakującej puenty. Kreacja i psychologia bohaterów ma znaczenie drugorzędne, służebne w stosunku do opowieści. Stąd też na przykład postać Susan Calvin – chociaż obecnej w tylu tekstach – po skończeniu zbioru nadal jawi się bardziej jako swego rodzaju ikona, uosobienie pewnych postaw i funkcji niż osoba z krwi i kości. Dla osób przyzwyczajonych do współczesnego sposobu kreowania opowieści teksty Asimova mogą się więc wydawać suche i trącące myszką; szczególnie gdy weźmie się pod uwagę różnice między autorską wizją rozwoju technologii, a tym jak ona faktycznie przebiegała.

Wznowienie zbioru „Ja, robot”, mimo jego współczesnego odbioru, jest warte docenienia, bo pozwala nowym czytelnikom zapoznać się z opowiadaniami kładącymi podwaliny pod późniejszą twórczość science fiction dotykającą problemu robotyki. Jednocześnie pozostaje żal, że zamiast niego nie wznowiono wydanego w dwóch tomach na początku lat 90. ubiegłego wieku zbioru „Świat robotów” („The Complete Robot”), które zawiera (niemal) wszystkie Asimovskie opowiadania o robotach. Jego atutem jest nie tylko uzupełnienie o brakujące opowiadania wzmiankowanych powyżej mini-cyklów, ale także zamieszczenie tekstów niezwiązanych z uniwersum „Fundacji/Robotów”. Dzięki temu czytelnik ma do czynienia z większym wyborem ujęć, przez co zbiór – chociaż znacznie bardziej obszerny (liczy trzydzieści jeden tekstów) – jest też ciekawszy i bardziej różnorodny.