Wyraziste postaci, z pietyzmem odmalowane tło i mnóstwo smaczków to jedynie nieliczne z zalet powieści Susanny Clarke. Zagłębienie się w tę opowieść o historii angielskiej magii, o dobrych i złych wyborach, a także śledzenie relacji między dwoma indywidualnościami przynoszą wiele satysfakcji.

„Johnatan Strange i pan Norrell” Susanny Clarke jest kolejnym wznowieniem w ramach Uczty Wyobraźni. Pierwsze polskie wydanie tej książki zaprezentowało (w trzech częściach) przed kilku laty Wydawnictwo Literackie. Tym razem w ręce czytelników trafia całość w jednym grubym tomie, który jednakże pochłania się błyskawicznie, niezależnie od jego znaczącej objętości oraz nieśpiesznego tempa narracji.

Powieść takich rozmiarów siłą rzeczy posiada wiele wątków, ale na pierwszy plan – zresztą zgodnie z tytułem – wysuwają się relacje między dwoma kluczowymi postaciami. Trochę jak w „Droodzie” Dana Simmonsa kluczem były rozmowy Dickensa i Collinsa, tak dialogi między Strange’em i Norrellem stanowią sedno opowieści Clarke. Początkowo jest to relacja mistrz-uczeń, ale z czasem przemienia się w coś innego. Dużo przyjemności sprawia obserwowanie jak dwie wyraziste, ale kompletnie różne osobowości ze sobą współpracują, rywalizują lub wręcz się ścierają. Autorka potrafi doskonale i wiarygodnie oddać ich cechy charakteru, w tym też te mniej pozytywne, jak małostkowość i nadmierna ambicja. Przy okazji nie są zaniedbywane inne wątki, dzięki czemu rozgrywka między dwoma magami jest obserwowana z odpowiedniej perspektywy i jest umieszczona w szerszym kontekście. Nie zabrakło również wejrzenia w świat istot nadprzyrodzonych, a także wchodzenia w układy z podstępnymi jego przedstawicielami. Wcześnie podjęte decyzje będą rzutować na wydarzenia wiele lat później.

Clarke dość wolno zawiązuje akcję i nie śpieszy się z wprowadzaniem nowych postaci, w efekcie czego dość późno fabuła zostaje skierowana na tory, które doprowadzają do wielkiego finału. Jednocześnie autorka dość skąpo dzieli się informacjami i poszlakami, dzięki czemu niemal do końca nie wiadomo dokąd zmierzają wątki. Co więcej, z tak nakierowanym rozwojem fabuły współgra styl powieści, przejawiający się m.in. poprzez nastrojową i powolną, ale jednocześnie precyzyjną narrację.

Gdzieś w tle przedstawiana jest historia angielskiej magii, pełna barwnych i tajemniczych postaci. Rzecz jasna najbardziej wybijającą się postacią jest Król Kruków, najpotężniejszy z magów, który w Średniowieczu stworzył na północy Anglii własne królestwo. Jego uczniowie i późniejsi specjaliści od czarów stopniowo tracili moc i umiejętności aż do niemal całkowitego zaniknięcia tego fachu. Dopiero pan Norrell postanowił przywrócić chwałę angielskiej magii, stosując metodę naukową i studiując dzieła dawnych mistrzów. W efekcie odnajdziemy wiele odwołań do literatury, spekulowania o wykorzystanych rozwiązaniach, tj. o wybieraniu wariantów zaklęć pośród różnych autorskich wizji. Do tego w powieści często pojawiają się przypisy, dodatkowo rozwijając wątki i biogramy, tworząc spójną i ciekawą pseudohistoryczną wizję (przy czym sporo uwagi Clarke poświęca oddaniu prawdziwych realiów epoki). Jednocześnie wiedza ta przekazywana jest równomiernie na całej długości powieści, brak jest więc nagromadzenia faktów w jednym miejscu, co mogłoby spowodować ich przesyt. Dodatkowo ten sposób wprowadzania informacji pozwala cały czas stymulować ciekawość i stopniowo odkrywać tajemnice z przeszłości, które mają zresztą wpływ na teraźniejszość.

Mam wątpliwości tylko do jednego aspektu powieści Clarke, a mianowicie do braku zmian w historii pod wpływem obecności magii. Co prawda w dawnych czasach istniało królestwo Króla Kruków i w związku z tym losy państwowości na Wyspach Brytyjskich przebiegały inaczej, ale w momencie rozpoczęcia narracji wszystko jest po staremu, czyli naszemu. Również interwencja Norrella i Strange’a w wojny napoleońskie nie ma wielkiego wpływu; czy raczej pokazane jest, że dzięki ich działaniom zachowano to, co znamy z podręczników historii. Niemniej w obranej przez autorkę metodzie wizja jest spójna i wiarygodna, więc jeśli zaakceptuje się obrane założenia, to dalej nie ma się już obiekcji.

Moje pierwsze podejście do powieści Clarke zakończyło się niepowodzeniem – przeczytałem pierwszy tom w wydaniu WL-u i nie sięgnąłem po następne. Ponowna lektura po dziewięciu latach okazała się diametralnie inna: byłem zachwycony klimatem, postaciami czy wreszcie samym sposobem snucia opowieści. Jeśli więc komuś lektura „Johnatana Strange’a i pana Norrella” wydała się zbyt męcząca lub nużąca, to może warto dać jej odleżeć kilka lat? W moim przypadku się to doskonale sprawdziło. Teraz zabieram się za „Damy z Grace Adieu i inne opowieści”, zbiór opowiadań dziejący się w tych samych realiach, który również ukazał się nakładem Wydawnictwa Literackiego w zeszłym dziesięcioleciu i jak do tej pory nie doczekał się wznowienia.