„Księżyc w nauce i kulturze Zachodu”, wydana przez Rebis książka Jarosława Włodarczyka, opowiada o historii naukowego poznania naszego satelity, od czasów starożytnych cywilizacji do początku podróży kosmicznych. Oczywiście takie zakreślenie ram tematu może się wydawać do pewnego stopnia rozczarowujące, biorąc pod uwagę tytuł książki, ale jak nietrudno się zorientować, i jak tłumaczy sam autor we wstępie, próba dokładnej analizy wszystkich aspektów funkcjonowania Księżyca w ludzkiej świadomości, od kwestii religijnych i mitologicznych aż po opowieść o działalności, która doprowadziła do małego kroku Neila Armstronga, zakończyłaby się raczej stworzeniem wielotomowej monografii, którą i tak pewnie należałoby uznać za niewyczerpującą problemu. Pozostaje więc pogodzić się z tak ograniczonym tematem i przyjrzeć się temu, co autor prezentuje.

Książka Włodarczyka jest podzielona na cztery części. Pierwsza omawia historię obserwacji kształtów Księżyca i przedstawiania go na obrazach, druga dotyczy poznawania i interpretacji cykli i ruchów Księżyca, trzecia zajmuje się selenografią, czyli konstruowaniem map Księżyca i badaniem jego topografii, wreszcie czwarta podejmuje temat pochodzenia Księżyca, jego budowy, własności fizycznych (takich jak na przykład istnienie atmosfery) i ewentualnych mieszkańców. Narracja wewnątrz części jest skonstruowana chronologicznie – począwszy od rozważań uczonych czy artystów starożytnych, przez interpretacje średniowieczne i epokę rozwoju nowożytnej astronomii, docieramy aż do początków XX wieku. Takie podejście, chwilami z konieczności nieco monotonne, pozwala na śledzenie nie tylko konkretnych odkryć, ale i ewolucji myślenia naukowego, co jest moim zdaniem, obok zręcznego przedstawienia licznych ciekawostek, najmocniejszą stroną recenzowanej książki.

Księżyc, jako ciało niebieskie świetnie widoczne i w pewnym sensie łatwiejsze w obserwacji niż Słońce, w zrozumiały sposób stanowił od tysięcy lat z jednej strony naturalny obiekt badań i motywację do budowania teorii astronomicznych, a z drugiej wygodne narzędzie ich weryfikacji. Włodarczyk opowiada o tym lekko i interesująco, pokazując na przykład, że dla starożytnych i średniowiecznych uczonych astronomia byłą raczej częścią geometrii, a nie fizyki, a estetyka stanowiła podstawowe kryterium oceny wartości podawanej teorii. Gdy Kepler pod koniec XVI wieku przedstawił model ruchu ciał niebieskich zbudowany w oparciu o zasady fizyczne, jego mistrz i nauczyciel zareagował, pisząc „Nie do końca rozumiem to, co mówisz o Księżycu (...) zjawiska astronomiczne należy tłumaczyć wyłącznie metodami astronomicznymi, za pomocą astronomicznych, a nie fizycznych hipotez”... Lektura recenzowanej książki pozwala też zobaczyć, jak nauki przyrodnicze w miarę czasu coraz bardziej zajmowały się pytaniem jak?, porzucając dlaczego? i coraz niechętniej biorąc pod uwagę kwestie estetyczne (skądinąd wciąż bardzo istotne choćby w matematyce).

Ciekawych pytań, informacji i opisów związanych z historią nauki w książce Włodarczyka znajdziemy bardzo wiele. I tak na przykład lektura pierwszej części stawia przed naszymi oczyma fundamentalny problem artystów ilustrujących świat – czy przedstawiać go takim, jaki jest, czy takim, jakim go postrzegamy? Do dziś skądinąd nie ma pełnej zgody, co do powodów pewnych iluzji księżycowych, a nawet i współczesny stan wiedzy o trajektorii Księżyca trudno uznać za kompletny – wciąż istnieją (minimalne) rozbieżności między odpowiednimi modelami matematycznymi i obserwacjami. Innym wartym wspomnienia tematem, dyskutowanym w trzeciej części książki, jest kwestia genezy i historii nomenklatury geograficznej dotyczącej Księżyca: niewielu z nas zdaje sobie sprawę o przyczynach, dla których znajdziemy na mapach naszego satelity kratery Heweliusza, Curie-Skłodowskiej czy Witelona, a nie ma tam na przykład Karpatów...

Ostatnia część książki zawiera stosunkowo najwięcej fragmentów fantastycznoliterackich, wciąż jednak postrzeganych jako przyczynki do badań naukowych czy lustra odbijające aktualne trendy. Przy omawianiu różnych historycznych koncepcji dotyczących budowy Księżyca brakuje czasem pełniejszego wyjaśnienia, która z nich i dlaczego okazała się słuszna. Wynika to oczywiście z przyjętej cezury czasowej, niemniej jednak zostawia wrażenie niekompletności.

Podsumowując, należy stwierdzić, że w książce Włodarczyka otrzymujemy solidne, napisane zgodnie z wszystkimi zasadami tworzenia literatury fachowej (na przykład bogatą bibliografią), bogato ilustrowane kompendium wiedzy o historii poznania naukowego Księżyca, które to oczywiście przez wiele tysiącleci było blisko związane z zagadnieniami kulturalnymi czy religijnymi. Tytuł może być nieco mylący, zwłaszcza jeśli ktoś spodziewał się większej koncentracji autora na roli Księżyca w kulturze, ale miłośnikom astronomii czy historii nauki lektura omawianej pozycji na pewno sprawi wiele przyjemności.