Szumne tytuły antologii i zbiorów opowiadań to norma, nie dziwi więc zbitek słów „wielka”, „księga”, i „ekstremalnego”. Prawda jest jednak znacznie bardziej prozaiczna i w ręce czytelnika trafia zbiór opowiadań, które w większości przypadków nie odbiegają od średniej: zarówno koncepcyjnie, jak i jakościowo.

Twórcy zbiorów opowiadań często decydują się na wplecenie w tytuł określeń mających podkreślić jakość zawartych w nich tekstów. Na porządku dziennym są epitety typu „najlepsza” czy „przełomowa”. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest bardzo prosta: mają one zachęcić czytelnika do kupna i lektury. Jednocześnie kryje się w tym pułapka – oczekuje się bowiem, że jakość tekstów faktycznie będzie wybitna i spełni rozbudzone reklamą oczekiwania. Tymczasem rzeczywistość bywa okrutna i można narazić się na srogie rozczarowanie.

Poniekąd właśnie tak jest i w przypadku wydanej w dwóch tomach „Wielkiej księgi ekstremalnego SF”. Chociaż fantastyka, a szczególnie science fiction, słynie z przełamywania granic i sięgania tam, gdzie inni się nie ważą, to obecnie nawet w jej obrębie ciężko o przełomowe i oryginalne pomysły. Stąd też odważną decyzją ze strony Mike’a Ashleya, redaktora tej antologii, była próba zebrania właśnie takich opowiadań: ekstremalnych, wykraczających daleko poza standardowe ramy. Zadanie to niestety go przerosło, gdyż zaledwie kilka z prezentowanych tekstów można uznać za godne występowania pod tak szumnym szyldem.

Ozdobą zbioru jest „Świat pomiędzy” Harlana Ellisona. Tak naprawdę jest to jedyne opowiadanie, które zasługuje na miano ekstremalnego. Chociaż zostało napisane kilkadziesiąt lat temu, nadal oszałamia formą i treścią. Rzadko narracja i układ treści (zastosowano zróżnicowane rozwiązania typograficzne) tak dobrze współgrają z rytmem tekstu i opisywanymi wydarzeniami. W dodatku w żadnej mierze nie jest to opowieść banalna, co jest charakterystyczną cechą twórczości amerykańskiego pisarza. Pozostaje jedynie żałować, że dorobek literacki Ellisona jest stosunkowo mało znany w naszym kraju i nie zapowiada się, by miało się to w najbliższym czasie zmienić.

Nie zawiodło również kilku tuzów światowego science fiction, autorstwa takich sław jak Alastair Reynolds, Greg Egan czy Ian McDonald – ostatni z nich wyjątkowo nie osadza akcji swojego utworu w jakimś egzotycznym kraju, a tworzy rozciągniętą na eony historię ekspansji ludzkości w kosmosie. Kilka opowiadań jest ironicznych, humorystycznych, a nawet otwarcie prześmiewczych. Chociaż ich poziom jest zróżnicowany, to stanowią miłe urozmaicenie i wytchnienie od tych śmiertelnie poważnych, ale niekoniecznie udanych tekstów. W tym gronie wyróżnić należy „Nażartych” Jerry’ego Oltiona. Niezły jest również utwór Paula Di Filippo, chociaż w jego dorobku znajdują się znacznie ciekawsze pozycje. Mało ekstremalne z dzisiejszego punktu widzenia, ale na pewno interesujące ze względów poznawczych są trzy opowiadania mające już przynajmniej kilka krzyżyków na karku (rekordzistą jest opowiadanie B. Vallance’a datowane na 1909 r.). Chociaż trącą myszką i nie prezentują żadnych nowatorskich rozwiązań, to pokazują, skąd wyewoluowały niektóre z popularnych w fantastyce wątków. Być może za kilkadziesiąt lat opowiadania uznawane obecnie za przełomowe będą traktowane z podobnym przymrużeniem oka?

Nawet pomijając aspekt ekstremalności, tylko część tekstów można uznać za przynajmniej dobre. Niestety, przeważająca większość z nich jest nie tyle zła, co raczej przeciętna i nijaka – w efekcie ich treść bardzo szybko zaciera się w pamięci, pozostawiając po sobie zaledwie mgliste wspomnienie. Chociaż poruszana w antologii tematyka jest zróżnicowana, to godnych uwagi utworów, pozostających na dłużej w myślach czytelnika, jest około pięciu czy sześciu, przy czym zamieszczone są w większości w drugim tomie. Do tego należy dodać jeszcze kilka lekkich i przyjemnych tekstów. W rezultacie można uznać, że mniej więcej połowa prezentowanych opowiadań jest warta wysiłku i czasu włożonych w ich przeczytanie. Czy to wystarczający odsetek? Chyba tak, bo na rynku niewiele jest zbiorów, które oferują lepszy procentowy udział ciekawej prozy.

Pierwotnie recenzja ukazała się w 14. Numerze „Literadaru”.