Droga, w podróż po której zabiera nas Lovecraft, prowadzi przez wiele miejsc. Odwiedzamy opętane domy, przyszłe światy, efemeryczny raj, zamki i miasta z przed wieków, a nawet niezwykłe metropolie z czasów, gdy Ziemia była jeszcze młoda. Krok po kroku, opowiadanie po opowiadaniu, zbliżamy się do celu wędrówki, którym jest szaleństwo.

„Droga do szaleństwa” jest zbiorem dwudziestu dziewięciu opowiadań. Zbiorem niezwykłym. Nie jest on bowiem jedynie wrotami do niezwykłej i mrocznej wyobraźni Lovecrafta, ale także swoistym wehikułem czasu, który pokazuje nam rozwój talentu mistrza grozy. Zaczyna się dwoma opowiadaniami (Bestia w jaskini, Alchemik) napisanymi we wczesnej młodości pisarza, na dekadę przed tym, gdy zaczął poważnie pisać. Już te dwa teksty, choć wyraźnie słabsze od reszty, pokazują niezwykłe umiejętności Lovecrafta. Biorąc pod uwagę fakt, iż zostały napisane przez piętnastolatka, potrafią naprawdę zaskoczyć.

Czytając książkę, towarzyszy nam wrażenie nierówności. Nie chodzi jednak jedynie o fakt, iż część opowiadań jest słaba, a część dobra, lecz o ogólną różnorodność tekstów zawartych w książce. Czytelnik ma do czynienia zarówno z klasycznymi horrorami typu „upiorny dom” (Przeklęty Dom), jak i ze znacznie bardziej Lovecraftowskimi tekstami, w których budowa klimatu i ciężkie, pełne szczegółów opisy właściwie przytłaczają fabułę (W górach szaleństwa). Jednak znaleźć można również daleko bardziej niezwykłe opowiadania, jak choćby poetycką (dosłownie) wizję tęsknoty za rajem (Nathicana) czy też solidny tekst w formie klasycznego science fiction (W murach Eryksu). Nie brakuje gamy innych motywów literackich, jak mieszanka Frankensteina i zombie (Reanimator), egipskie tajemnice piramid (Uwięziony wśród faraonów) czy w zasadzie niebędące horrorem opowiadanie o duszy miejsc (Ulica). Takie zróżnicowanie pomysłów na fabułę, narrację i klimat sprawia, iż „Droga do szaleństwa” staje się pozycją niezwykłą, bogatą, a przy tym bardzo dobrą, by zapoznać się z twórczością legendarnego pisarza.

Fakt, iż większość ludzi kojarzy Lovecrafta z cyklem tekstów przedstawiających mitologię Cthulhu, a przynajmniej z niezwykłą wiedzą okultystyczną, sprawia, iż lektura książki nabiera jeszcze większego smaku. Przedzierając się przez kolejne, czasem makabryczne, czasem przerażające, zawsze zaś klimatyczne wizje autora, czytelnik dostrzega, jak z tekstu na tekst warstwa wiedzy magicznej, mistycznej, a także religijnej wykorzystywanej w opowiadaniach rośnie. Pojawianie się w ostatnich pracach wzmianek o samym Cthulhu pokazuje również, jak kształtował się kosmogoniczny system autora. Wreszcie niezwykle ciekawym było odnajdywanie tajemniczej i bluźnierczej księgi – Necronomiconu – przenikającego różne teksty tak, jakby była rzeczywiście istniejącym tomem spisującym pradawne rytuały sztuki czarnoksięskiej, a nie jedynie kolejną kreacją pisarza.

Pomimo powyższych zachwytów, nie wszystkie opowiadania trzymają wysoki poziom. Owszem, wiele jest bardzo dobrych i wartych przeczytania: On, Ulica (genialna!), Przemiana Juana Romero czy też Biały statek będący niezwykłą wariacją na temat Odysei; jednak jest też kilka tekstów sprawiających wrażenie niedopracowanych i po prostu męczących. Wymieniłbym choćby najdłuższe opowiadanie – W górach szaleństwa, które mimo ciekawej koncepcji i niezwykłego klimatu, zostało przytłoczone ilością opisów i zbędnych dłużyzn; a także najstarsze – Bestia w jaskini, która w porównaniu z napisanym w tym samym okresie Alchemikiem rozczarowuje. Słabe teksty stanowią jednak zdecydowaną mniejszość książki.

Proza Lovecrafta jest jednak prozą specyficzną i dlatego nie powinna być (mimo jakości i gatunkowej wartości) polecana każdemu. Kto szuka wartkiej akcji czy soczystych, pełnych krwi i walki historii – zawiedzie się. Autor „Drogi do szaleństwa” ma inną receptę na opowieść grozy – są nią niezwykle obrazowe i szczegółowe opisy oraz drobiazgowa psychologizacja bohaterów – narratorów. Dialogi występują w szczątkowej formie i są nieliczne, przez co czytelnik bardziej może skupić się na wyżej wymienionych aspektach pisarza z Providence. Z powodu takiego podejścia do opowieści osoby przyzwyczajone do XX wiecznej konwencji horroru mogą nie odnaleźć się w nawiązującej do tradycji gotyckiego horroru książce. Za to czytelnicy stawiający na klimat lektury, styl i język wysokiej próby, a także niezwykłe przeżycia powinni docenić szalony zbiór opowiadań Howarda Phillipsa Lovecrafta i im właśnie „Drogę do szaleństwa” z czystym sercem polecam.