„Jonathan Strange i pan Norrell”, debiut powieściowy Susanny Clarke, w Polsce wydany w trzech częściach, przyciąga uwagę swoimi nietypowymi, prostymi okładkami. Zainwestowano w reklamę, przyciągnięto czytelników… niestety, określenie tej książki jakże chwytnym mianem „Harry’ego Pottera dla dorosłych” sprawiło, że sięgnęłam po nią dopiero teraz.

Początek dziewiętnastego wieku, Anglia. Magia prawie zanikła, zajmują się nią tylko magowie-teoretycy, stateczni dżentelmeni dyskutujący o siłach nadprzyrodzonych w zacisznych, przytulnych klubach. Czy magia może należeć tylko do dumnej przeszłości? W hrabstwie York mieszka pan Norrell, który, choć z początku niechętnie, postanawia przywrócić angielskiej magii należną jej chwałę. Niedługo potem pojawia się Jonathan Strange, znacznie bardziej utalentowany od pana Norrella…

Susanna Clarke pisze spokojnie; akcja rozwija się powoli, pierwsze rozdziały mogłyby nudzić, gdyby nie wszechobecny subtelny humor. Czytelnik nie powinien się spodziewać nagłych zwrotów akcji, piorunów ciskanych z nieba, monumentalnych bitew i widowiskowej brawury. To powieść o dżentelmenach, dystyngowanych i eleganckich.

Pierwsza część to lekka powieść historyczna w dawnym, eleganckim stylu. Dalej magii przybywa, zacierają się granice między Anglią a Innymi Ziemiami, a nad wszystkim unosi się mroczna tajemnica Johna Uskglassa, Króla Kruków, i jego przepowiedni.

Już pod koniec drugiego tomu Clarke wprowadza niewielkie, a jednak jeżące włos na głowie fragmenty. Niezwykle fascynują Królewskie Trakty – drogi przez lustra. W miarę jak coraz częściej pojawia się dżentelmen o włosach jak puch ostu, narasta niepokój czytelnika. Z każdym rozdziałem stara angielska magia wypiera zdroworozsądkowy realizm; wręcz czuć, jak wnika w Wyspy i obejmuje je w swoje władanie.

Trzeciemu tomowi dodaje smaczku niepokojąca nuta szaleństwa. Racjonalna, spokojna i praktyczna magia ustępuje magii szalonej, dzikiej i nieprzewidywalnej, nieludzkiej.

Zakończenie zgodnie z obietnicą jest zaskakujące. Nie tego spodziewa się czytelnik po powieści z niekorzystną wróżbą. Przyczyna całego zamieszania chwyta za serce, lecz brakuje czegoś wielkiego, porywającego – szczególnie w wykonaniu jednocześnie fascynującego i przerażającego dżentelmena o włosach jak puch ostu…

Susanna Clarke nie wprowadza wielu bohaterów w swej powieści. Koncentruje się głównie na panu Norrellu i panie Strange – i robi to genialnie.

Przez prawie jedną trzecią książki na scenie dominuje pan Norrell. Skrupulatny, pedantyczny aż do bólu, cierpi na megalomanię i nadmiar kompleksów. Podejrzewa wszystkich o niecne zamiary i paranoicznie obawia się, iż Anglia znajdzie maga lepszego niż on. Gdy pojawia się Jonathan Strange – młody, śmiały, beztroski – od razu zaskarbia sobie sympatię czytelnika. Dwaj magowie przedstawiają dwa obozy, jeden ostrożny, preferujący encyklopedyczną wiedzę, drugi szybki, odważnie zapuszczający się na nieznane tereny. To mieszanka wybuchowa… Jednak po nieuchronnej konfrontacji trudno ocenić rezultaty w kategoriach dobra i zła. Clarke nie moralizuje, nie popiera żadnej postaci. Co więcej, daje im żyć własnym życiem, nawet po zamknięciu końcowego rozdziału.

Niektórzy określają tę książkę mianem powieści historycznej. Istotnie, przez większość czasu Clarke nie usiłuje opisać czegoś, co by nie pasowało do epoki – początek wieku nie mógłby się obyć bez Napoleona, lecz wojna jest pokazana od strony pana Strange’a, pomagającego angielskiej armii w Hiszpanii, tak że nie można zarzucić autorce jakichkolwiek nieścisłości. Jonathan udziela się w wojnie z bezpiecznej odległości i nie próbuje brać na siebie zadań, z którymi lepiej poradziłby sobie ktoś inny. To logiczne i rozsądne, a przede wszystkim pozwala pisarce ominąć niewygodne bitwy. Niewielu pisarzy decyduje się na ominięcie walk, tak oczekiwanych przez przeciętnego czytelnika, a jeszcze mniej potrafi poprowadzić taką akcję równie naturalnie jak Clarke.

Na pewno nie jest to tradycyjna fantasy, ze smokami i bitwami Dobra ze Złem. Jeśli ktoś szuka awanturniczej przygodówki lub komedii „tortem w twarz”, nie znajdzie w „Jonathanie Strange i panu Norrellu” nic ciekawego. To książka, którą się czyta dla samej przyjemności czytania i uznania kunsztu pisarki – niespiesznie delektując się każdym akapitem i każdym przypisem autorki, który nierzadko jest równie zajmujący co główna akcja.