Jest 1588 rok. W Londynie ginie postrzelona przez zamachowca Elżbieta I. Zabójstwo wywołuje zamieszki, wznieca na nowo spór między katolikami i protestantami, doprowadza na tron angielski Filipa II, a Kościołowi i stojącym na jego czele papieżom pozwala objąć całą Europę potężną, żelazną dłonią.

Prolog „Pawany”, wydanej w Wielkiej Brytanii w 1968 roku powieści Keitha Robertsa, zapowiada klasyczną historię alternatywną. Właściwa akcja książki toczy się równolegle do momentu jej opublikowania. I tu jest rok 1968. Przez angielskie krajobrazy mkną (nie po torach!) parowe pociągi, Inkwizycja kontroluje wszelkie objawy wolnomyślicielstwa, a w średniowiecznych z pozoru zamkach przesiadują przedstawiciele arystokratycznych rodów. Kolejne rozdziały, nazywane taktami, zdają się tworzyć bardzo luźno powiązane ze sobą opowiadania. W jednym poznajemy historię Jessego Strange’a, młodego maszynisty, który stracił niedawno ojca i tęskni za pracującą w pubie w Swanage w hrabstwie Dorset Margaret. W kolejnym czytamy o krótkim życiu chłopaka wykształconego na sygnalistę, czyli członka gildii obsługującej semafory stanowiące podstawowy system komunikacji. Dalej towarzyszymy marzącej o tajemniczej białej łodzi Becky i bratu Johnowi, utalentowanemu rysownikowi, któremu przyjdzie uwieczniać sceny tortur.

Opowiadane przez Robertsa historie czerpią pełnymi garściami z klasycznych motywów angielskiej historii i mitologii. Spotykamy w nich celtyckich Starych i obdarzone niezwykłymi zdolnościami wieszczki, ale też rozważania o potencjalnym uniezależnieniu od Rzymu. Dowiadujemy się o nieobecnym dobrym królu, który wybrał się na wyprawę daleko poza Anglię (choć tym razem nie chodzi o krucjatę), z czego korzystają rzecz jasna pozostali w kraju wredni arystokraci. Śledzimy elementy rewolucji przemysłowej, ubarwionej tym, że reglamentowana przez potężny Kościół technologia zostaje w ludzkich wyobrażeniach ściśle splątana z magią.

Odrębne takty składają się ostatecznie w misterną całość pawany, dworskiego tańca podlegającego ściśle określonym regułom. Role poszczególnych jednostek, a zwłaszcza instytucji, okazują się zaskakująco niejednoznaczne. Roberts umiejętnie gra oczekiwaniami czytelników. Chwilami sugeruje, że pojedynczy gwałtowny przeskok trybów historii oznacza, iż ostatecznie zmienia się wszystko. Potem pokazuje, że nie zmienia się nic, by wreszcie wskazać, że zmieniają się elementy nieliczne, za to fundamentalnie ważne.

Powieści, w których głębszy sens wydarzeń i łączące je motywy ujawniają się dopiero pod koniec, bywają podczas lektury irytujące, ale „Pawana” to zdecydowanie inny przypadek. Poszczególne takty bronią się też jako niezależne opowiadania, odsłaniające kolejne aspekty świata semaforów, parowozów i nieuchronnej rewolucji. Szkoda, że czekaliśmy na polskie wydanie ponad pięćdziesiąt lat, świetnie, że dzięki Artefaktom wreszcie się pojawiło.