Od ukazania się ostatniej powieści Olgi Tokarczuk, nazywanej czasami opus magnum pisarki, minęło już osiem lat. „Księgi Jakubowe” przyniosły autorce wiele rozgłosu, zwłaszcza na świecie, i z pewnością przyczyniły się do uhonorowania jej literacką nagrodą Nobla. Dla niektórych wiernych miłośników prozy Tokarczuk, takich jak niżej podpisany, „Księgom Jakubowym”, niewątpliwie ciekawym i budzącym szacunek choćby samym rozmachem, brakowało lekkości i błyskotliwości, pamiętanej choćby z „Biegunów”. Z tym większą niecierpliwością czekaliśmy na kolejną powieść, po drodze ciesząc się niezłymi „Opowiadaniami bizarnymi”.

Ukazujący się właśnie „Empuzjon”¹⁾ zabiera nas do późnego lata i jesieni 1913 roku, do Görbersdorfu (czyli Sokołowska), miejscowości w Kotlinie Kłodzkiej chlubiącej się mianem pierwszego na świecie specjalistycznego seminarium dla gruźlików, otwartego już w połowie XIX wieku. Do siedziby nierównych zmagań z prątkami Kocha zabiera nas Mieczysław Wojnicz, dwudziestoczteroletni student inżynierii z Lwowa. Wojnicz szuka w Görbersdorfie zdrowia, ale też miejsca w życiu, wiedzy o świecie i prawdy o sobie. Spotyka tam innych pacjentów, pochodzących z Wiednia czy Berlina, poznaje lekarzy, gospodarzy i obsługę pensjonatu. Szczególnie bliski staje mu się młody Thilo von Hahn, student Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie, którego zdrowie wydaje się stosunkowo najsłabsze. Wojnicz i inni pacjenci toczą wspólne rozmowy o filozofii czy polityce, wybierają się na górskie wycieczki. Dość szybko muszą się też zmierzyć z bardzo konkretną tragedią: ginie żona gospodarza Pensjonatu dla Panów, Wilhelma Opitza. Śmierć wygląda na samobójstwo, ale wkrótce po okolicy zaczynają krążyć pogłoski o tym, jak źle zmarła była traktowana przez męża. Dziwność i zagrożenie zaczynają otaczać Görbersdorf ze wszystkich stron. Kerner pokazuje Wojniczowi obraz Herriego met de Blesa, zdający się kryć w sobie bogactwo widmowych znaczeń. Grobowe tabliczki na pobliskim cmentarzu pokazują powtarzające się daty śmierci, a pracujący w okolicy węglarze symbolizują z perspektywy lwowskiego studenta pierwotną, nieokrzesaną siłę i pożądanie.

Fabuła „Empuzjonu” w oczywisty sposób nawiązuje do „Czarodziejskiej góry”, ale odwołań literackich czy historycznych jest w powieści o wiele więcej. Nietrudno porównać Kafkowski „Zamek” z nieosiągalnym kurhausem, a długie rozważania o geometrii przywołują na myśl „Rękopis znaleziony w Saragossie” (w którym skądinąd również pojawiają się empuzy !). Całości patronuje Fernando Pessoa i motto z jego „Księgi niepokoju…”. Oprócz historii odwiedzającego Davos Hansa Castorpa nietrudno wytropić w powieści też nawiązania do innych książek Thomasa Manna. Niektórzy z bohaterów – jak choćby Thilo von Hahn – są ewidentnie wzorowani na postaciach historycznych. „Empuzjon” idealnie realizuje staroświecki – w najlepszym sensie tego słowa! – modernizm. Autorka bawi się konwencjami, przedstawiając nam na samym początku listę bohaterów, przetykając tekst zdjęciami i szkicami pocztówek. Osobowy, a jednocześnie bezcielesny narrator zwraca się do czytelnika bezpośrednio, pokazując mu świat z perspektywy butów, roślin, krajobrazu. Sam Wojnicz odbiera rzeczywistość Görbersdorfu, porównując ją ze wspomnieniami z dzieciństwa, nieustannie dostrzegając kontrasty między Galicją a Kotliną Kłodzką, Wschodem a Zachodem. Nawet cerkwie są inne. Inni są ludzie.

Centralny temat „Empuzjonu” to kwestia miejsca i roli kobiet, paradoksalnie praktycznie nieobecnych w powieści jako bohaterki. Klara Opitz ginie, zanim Wojnicz zdoła się jej przyjrzeć. Służące czy miejscowe damy są wyłącznie tłem męskiego świata, lekceważonym, wyśmiewanym, traktowanym jako gorszy, mniej istotny aspekt rzeczywistości, będący w najlepszym razie obiektem chorych pragnień węglarzy. Pacjenci sanatorium niemal na wyścigi uzasadniają pogardliwe podejście do kobiet kolejnymi pseudonaukowymi teoriami.

Jednocześnie nad każdą rozmową, nad każdym górskim spacerem unosi się widmo śmierci, śmierci będącej w Görbersdorfie tak istotną częścią życia. Od wszechobecnych marzeń o wyzdrowieniu przechodzimy do uparcie powtarzanych słów o tym, że wszyscy przyjechali tu, by umrzeć. Zagrożenie sugestywnie opisywanymi prątkami miesza się z opowieściami o magicznej sile, zdolnej rozrywać ludzi na strzępki.

Co może z taką siłą, z taką brutalną przemocą wygrać, a przynajmniej co pozwoli toczyć z nią walkę? Tylko łagodność, czułość i nieokreśloność, których sojusznikiem staje się nieoczekiwanie autentyczna nauka, reprezentowana przez doktora Semperweiβa. Fabularne rozwiązanie tajemnic sanatorium jest w pełni satysfakcjonujące. A do całej powieści, pełnej powagi, humoru i lekkości, z pewnością warto będzie wracać i przy każdej lekturze wynajdować w niej kolejne skarby.

---

¹⁾ Przyjemność wykrycia czy znalezienia znaczenia sensu tytułu powieści zostawiam czytelnikom.