Recenzję „Valis” chciałbym zacząć od deklaracji wyznawcy – przygotowując tekst, czytałem tę powieść Philipa K. Dicka po raz trzeci i po raz trzeci byłem pod jej wielkim wrażeniem. Jak pisze w przedmowie do wydania w Rebisowej serii dzieł zebranych słynnego Kalifornijczyka Lech Jęczmyk, tłumacz powieści, pisane pod koniec życia Dicka książki z tak zwanej „trylogii Valis”, czyli omawianą pozycję, „Bożą inwazję” i nieukończoną „The Owl in Daylight”¹⁾, wyraźnie odróżniającej się autobiograficznością od wcześniejszej twórczości pisarza, zwykle albo budzą zachwyt, albo odrzucają czytelników już od pierwszych stron wciąż (nawet dziś) niecodziennym miszmaszem stylów i tematów. To prawda, lektura „Valis” wymaga chwilami skupienia, może wywoływać irytację, ale jednocześnie (również za trzecim razem) pozostaje niesamowitą przygodą.

Narratorem powieści jest Philip Dick, pisarz, autor książek takich jak choćby „Czy androidy marzą o elektrycznych owcach”. Jej główny bohater to przyjaciel narratora, Koniolub Grubas, z pewnego punktu widzenia przeciętny rozwodnik, który ciężko przeżywając samobójczą śmierć przyjaciółki, Glorii Knudson, doznaje teofanii. Objawienia przybierającego formę ośmiogodzinnego uderzenia różowego promienia świetlnego, przekazującego obdarzonemu łaską olbrzymi strumień informacji. Oprócz tego Koniolub i Philip Dick to ta sama osoba, o czym obydwaj od czasu do czasu sobie przypominają. Cała fabularna warstwa powieści dotyczy poszukiwań interpretacji czy konsekwencji boskiej transmisji, w którym uczestniczą dwaj wspomniani wcześniej mężczyźni oraz ich przyjaciele. Poszukiwania prowadzą do radzieckich technologii szpiegowskich, chrześcijańskich apokryfów, trójokich istot pozaziemskich, starożytnego Rzymu czy transcendentnego Zebry zamieszkującego cały wszechświat, po drodze zahaczając między innymi o Hollywood,

Siła „Valis” leży w naturalności, z jaką autor łączy pozorne sprzeczności, nie tyle balansując na granicy między powagą a śmiesznością czy głębią a powierzchownością, co pokazując, że często granica ta po prostu nie istnieje. Szalony Koniolub Grubas twierdzi, że częstotliwość odebranego sygnału leżała między liniami widmowymi Fraunhofera A i B, rozsądny narrator informuje nas, że linia spektralna A w ogóle nie istnieje, i dopiero tłumacz w przypisie mówi nam, że to Koniolub miał rację. Koniolub, który w pewnym momencie zdaje sobie sprawę, że wcześniejsze wizje rzecz jasna nie były rzeczywiste: musiał być obłąkany, żeby je za takie uważać. Wszak oczywiście chodziło o halucynacje transmitowane przez Obcych z bardzo konkretnego miejsca w kosmosie. Jak najbardziej poważne rozważania dotyczące chrześcijańskiej teologii i pojęcia ofiary łączą się z opowieściami o kryjącym się w jaskiniach homoplazmacie (czy homoplazmatach) rodem z mniej udanych wynurzeń von Dänikena. Prawdę o świecie pokazuje równie dobrze lektura Schopenhauera, co pulpowy film nakręcony przez kiepskiego rockmana. Narrator z wielkim zadziwieniem przysłuchuje się wyznaniom Grubasa o rozdwojeniu jaźni, polegającym na współistnieniu w jednym ciele z pochodzącym sprzed blisko dwóch tysięcy lat Thomasem, bez mrugnięcia okiem przyjmując dualność z samym Koniolubem.

Autor, narrator i główny bohater powieści genialnie pokazują, że nasz świat jest jednocześnie do bólu logiczny jako mechanistyczne uniwersum i całkowicie irracjonalny jako arena istnienia bytów obdarzonych świadomością. Dziecięce z pozoru pytania o sens różnych aspektów życia demaskują tę irracjonalność. Rewelacyjnie wygrywany w powieści komizm wielokrotnie powtarzanego jako wyrzut w kierunku Boga pytania o przyczynę śmierci kota pod kołami ciężarówki nie zmienia w niczym fundamentalności leżącego za nim problemu. Nieprzypadkowo zstępujący na Ziemię Mesjasz, apokryficzny Piąty Zbawiciel, przyjmuje w książce postać dwuletniej dziewczynki. Dzieci widzą więcej, choć z czasem udaje się nam zwykle je tego oduczyć.

VALIS. Vast Active Living Intelligence System. Rozległy Czynny Żywy System Informatyczny. A może po prostu coś, co nadaje rzeczom sens. Czy może być racjonalne? Czy może nie być racjonalne? Czy musi być wielkie, poważne i ostateczne? A może jest kapryśne, wiecznie znikające za zakrętem, śmieszne w swej niezdarności?

Philip K. Dick, Philip Dick i Koniolub Grubas nam na to nie odpowiedzą. Ale przynajmniej skłonią do tego, żeby takie pytania zadawać.

---

¹⁾ Niektóre źródła zaliczają do trylogii Valis (czy też "Bożych" powieści), zamiast "The Owl in Daylight", "Transmigracje Timothy'ego Archera".