Joseph Sheridan Le Fanu to swego rodzaju „brakujące ogniwo”. Publikując „W ciemnym zwierciadle” w 1872 roku (krótko przed swoją śmiercią), lokuje się pomiędzy utworami romantyków: Edgara Allana Poe (zm. w 1849) i Ernsta Theodora Hoffmanna (zm. w 1822) a modernistów, na przykład Arthura Machena (zm. w 1947) czy Algernona Blackwooda (zm. w 1951). Samo jego pisarstwo również zawieszone zostaje gdzieś pomiędzy tymi epokami – choć nie znaczy to w żadnym wypadku, że przepełnia je realistyczna maniera doby pozytywizmu.

Choć ten trop nie jest krańcowo mylny. „W ciemnym zwierciadle” to zbiór pięciu opowiadań: „Zielona herbata”, „Prześladowca”, „Sędzia Harbottle”, „Pokój w gospodzie Le Dragon Volant” i „Carmilla”. Wszystkie ujęte są w ramę narracyjną mającą uwiarygodnić tekst – ot, zabieg znany od dawna i popularny zwłaszcza w romantyzmie (pamiętacie Goethego i „Cierpienia młodego Wertera”?). Tutaj dodatkową „powagę sytuacji” wprowadza fakt, że mamy do czynienia z zapiskami doktora Martina Hesseliusa, badacza chorób psychicznych. To przedstawiciel świata nauki, jednak przełamuje obraz oświeceniowego racjonalisty szczególnym upodobaniem do spraw dziwnych i niewyjaśnionych. Lub właściwie: mogących znaleźć więcej niż jedno wytłumaczenie. Notatki poczciwego i nieodżałowanego doktora prezentuje nam w wyborze jego uczeń, który także okrasza poszczególne opowiadania swoimi prologami.

Istota opowiadań zawartych w tym zbiorze – z wyjątkiem „Pokoju w gospodzie Le Dragon Volant” – polega na tym dziwnym zawieszeniu pomiędzy racjonalnym i irracjonalnym: na dwojakiej możliwości wyjaśniania historii. Nie wiemy, czy przedstawione wydarzenia są skutkiem choroby nieszczęsnych bohaterów, czy może to ingerencja istot nadprzyrodzonych. I to ta niewiedza jest kluczem. Gdyby bowiem można było odczytywać je tylko na jeden sposób, byłyby albo opowiadaniami realistycznymi, albo fantastycznymi, tymczasem wpisują się w kanon utworów niesamowitych, i to jeszcze zanim Freud spopularyzował ten termin w eseju „Niesamowite”.

Poza ontologicznym zawieszeniem pewnych zjaw oraz chęcią sięgania po racjonalne możliwości wyjaśnienia tak zwanych zjawisk parapsychicznych – które będą hitem u progu modernizmu – „W ciemnym zwierciadle” wyraźnie ciąży ku swym poprzednikom w klimacie i scenerii, z jakich korzysta. Mamy tu cały arsenał gotyckich rekwizytów: zamki w odległych krainach, zamglone uliczki, nawiedzone karczmy, zjawy, wampiry i tak dalej. Pod tym względem Le Fanu nie jest szczególnie oryginalny, choć wykorzystanie tych elementów bywa twórcze (np. połączenie wampiryzmu z motywem miłości lesbijskiej w „Carmilli” zapewniło mu – nomen omen – nieśmiertelność). Niestety w parze z tym idzie język, który stanowi pewną barierę dla współczesnego czytelnika. Można próbować go bronić, twierdząc, że „to tworzy klimat”, jednak nie wydaje mi się, by tego rodzaju obcość pozwalała w klimat się zaangażować, co przecież jest kluczowe w literaturze tego typu.

„W ciemnym zwierciadle” to zbiór, który w XXI wieku musi budzić mieszane uczucia. Są w nim elementy ponadczasowe, są też takie, wynikające wyraźnie z kontekstu kulturowego i literackiego. Można go czytać raczej pomimo tych drugich, bo banał o tym, że „tego typu dzieła należy znać” w tym wypadku akurat się sprawdza.