Czwarta część „Nauki Świata Dysku” nie zaskakuje: to nadal połączenie prozy Pratchetta z popularnonaukowymi rozdziałami przybliżającymi tajniki różnych dziedzin naukowych. „Dzień sądu” różni się jednakże od wcześniejszych trzech książek jedną kwestią: o ile poprzednie koncentrowały się wokół konkretnego zagadnienia, ta jest pisana pod tezę.

„Nauka Świata Dysku” łączy w sobie przewrotne opowieści Terry’ego Pratchetta z popularnonaukowymi rozdziałami przygotowanymi przez Iana Stewarta i Jacka Cohena. To już czwarta odsłona tego cyklu, więc czytelnicy powinni wiedzieć, czego się spodziewać: naprzemiennych rozdziałów fabularnych i naukowych, przy czym te pierwsze są znacznie krótsze i stanowią pretekst dla tych drugich.

W „Dniu sądu” rozdziały przygotowane przez Pratchetta są znacznie krótsze niż te zawierające teksty popularnonaukowe. Opowiadana w nich historia jest banalna: ot, na Niewidocznym Uniwersytecie magowie po raz kolejny coś zmajstrowali, w efekcie czego na Dysku pojawiła się bibliotekarka z… Anglii. Zanim jednak powróci ona na Świat Kuli (tak na Dysku nazywana jest Ziemia; a w zasadzie nasz Wszechświat zwykle pokrywający się kurzem na półce w gabinecie Rincewinda) musi się odbyć proces dotyczący prawa własności nad nim. Magowie stoją naprzeciwko Kościoła Omnian Dnia Ostatecznego, a sędzią będzie nie kto inny, jak lord Vetinari.

Jak już wcześniej zostało zaznaczone, dyskowe fragmenty to zaledwie szkice mające wprowadzać nowe tezy, które następnie są analizowane z punktu widzenia naukowego w następujących po nich rozdziałach. Tym razem ta zależność – już wcześniej bywająca naciąganą – jest jeszcze bardziej rozwodniona, kolejne podejmowane tematy wynikają raczej ze zdań wprowadzających Cohena i Stewarta niż faktycznie istniejących punktów zaczepienia u Pratchetta. Być może dzieje się tak dlatego, że w odróżnieniu od trzech wcześniejszych części tym razem nie ma konkretnej grupy dziedzin wiedzy/zagadnień, na których koncentrują się autorzy. I tutaj dochodzimy do sedna problemu toczącego niniejszą książkę.

Jest nim mianowicie pisanie całości pod tezę, która brzmi „na pohybel kreacjonistom”, ewentualnie, rozszerzając, jest to krytyka religii i postrzegania świata przez nią. I o ile niżej podpisanemu światopoglądowo jest blisko do autorów, to już sposób przekazywania treści wydaje się zbyt agresywny i pozbawiony subtelności. Być może jest to odbicie konfliktu między m.in. kreacjonizmem i ewolucjonizmem, który przewija się w krajach zachodnich (a przede wszystkim w USA), bo wydaje się, że aż taka dosłowność w przypadku postrzegania nauki w Polsce nie jest wymagana; chociaż może się tylko łudzę?

Niemniej, nawet w przypadku dość przedmiotowego potraktowania tematu, w książce zawartych jest wiele interesujących kwestii. Po pierwsze wyjaśnione są – a autorzy robią to w dość przystępny i nierzadko humorystyczny sposób – podstawy metody naukowej i sposobów dokonywania kolejnych odkryć czy weryfikacji istniejących teorii i hipotez. Sporą cześć rozdziałów popularnonaukowych zajmują również rozważania dotyczące cząstek elementarnych, początków życia na Ziemi czy początków Wszechświata. Tak, te tematy pojawiały się wcześniej, ale oprócz dopasowywania ich do wcześniej wymienionego przekazu książki, są one uaktualnione o najnowsze odkrycia: od ukazania się pierwszej „Nauki Świata Dysku” minęło już kilkanaście lat i przez ten czas niektóre treści zdążyły się zdezaktualizować.

Autorzy rzecz jasna w większości przekazują jedynie podstawy, ślizgają się po powierzchni problemów, by jedynie przestawić zarysy teorii naukowych i wykorzystać je do budowy kolejnych argumentów. To słuszna decyzja, gdyż w wielu tematach szczegóły są zbyt skomplikowane, by były czytelne dla laika. W podanej formie są zrozumiałe i ten poziom jest wystarczający: zarówno do zrozumienia zagadnień z „Dnia sądu”, jak i większości pozycji science fiction na rynku (a przynajmniej tych, które zahaczają o tematykę poruszaną w omawianej książce).

„Nauka Świata Dysku IV” jest pozycją nieco słabszą od poprzedniczek. Warto też zapoznać się z wcześniej wydanymi tomami przed jej lekturą, gdyż niektóre z poruszanych zagadnień stanowią kontynuację wcześniej podnoszonych tez. Jednakże, mimo wzmiankowanych wad i zastrzeżeń, jest to ciekawa pozycja, mogąca zainteresować nauką czytelników cyklu, który pozornie z rzeczywistością nie ma wiele wspólnego.