Klasyczna pozycja Haggarda obok powieści Stevensona czy Verne’a położyła podwaliny pod obecną powieść przygodową. Jednakże oprócz historii odkrywania tajemnic położonych w sercu Czarnego Lądu, jest to także próba ukazania ludzkich popędów i podświadomości.

Henry Rider Haggard to klasyk XIX-wiecznej powieści przygodowej. Szczególnie popularne – i nie tylko w momencie ich powstania – stały się powieści o przygodach Allana Quatermaina, czego dowodem jest między innymi wcielenie tego bohatera do „Ligi niezwykłych dżentelmenów” przez Alana Moore'a. Inną ważną powieścią w dorobku Haggarda jest „Ona” (zresztą potem autor dopisał kilka kontynuacji), pozycja doceniana tak przez czytelników, jak i późniejszych pisarzy, a nawet osoby takie jak Freud czy Jung. Co sprawiło, że tak wiele osób z różnych środowisk okazało zainteresowanie tą powieścią?

Pierwsza płaszczyzna powieści jest zgodna z jej podtytułem: „Dzieje niezwykłej podróży”. „Ona” zaczęła się ukazywać w 1886 roku, kiedy to powieść przygodowa jako gatunek święciła triumfy, ale konwencja ta nie była jeszcze w pełni ugruntowana. Obecnie czytając tekst Haggarda jak na dłoni widać, ile z niego czerpali naśladowcy. Już sam początek z odnalezieniem pradawnych wskazówek i formy (pozornej) relacji zaufanego narratora ukrywającego prawdziwe dane autorów, a także wprowadzenie sięgających tysięcy lat w przeszłość tajemnic budzi silne skojarzenia, a w dalszej części powieści również wszystko przebiega zgodnie z obecnie powszechnie rozpoznawalnym wzorcem.

Sama opowieść koncentruje się wokół wyprawy w dzikie regiony Afryki, gdzie ponoć istnieje zapomniana cywilizacja rządzona przez przepiękną, ale też bezwzględną kobietę. Bohaterowie zainteresowani weryfikacją starożytnego mitu – zresztą dotyczy on bezpośrednio jednego z nich – podejmują niebezpieczną wyprawę, w której najpierw będą musieli się zmierzyć z niebezpieczeństwami przyrody, a następnie z niewiadomym czekającym u celu podróży.

Znacznie ciekawsza jest druga warstwa powieści, fabularnie związana z późniejszymi wydarzeniami. Kontakt z tytułową Oną, nieśmiertelną (a przynajmniej tak wynika z jej deklaracji) i niepokojąco piękną Ayeshą. Będąca uosobieniem animy, ideałem męskich pragnień postać jest niejednoznaczna i każde jej pojawienie się budzi sprzeczne emocje. Tajemnicza, kusząca i mająca własne plany silna kobieta jest nie lada wyzwaniem dla wychowanych w wiktoriańskich realiach mężczyzn. Ci zostają złapani w pułapkę między konwenansami a pragnieniami, co prowadzi wydarzenia w nieoczekiwanym kierunku.

Oprócz rzecz jasna całkowicie fikcyjnego wątku zaginionej cywilizacji w powieści pojawia się kilka elementów pozwalających sklasyfikować „Oną” jako fantastykę. Obecnie część z nich może budzić delikatny uśmiech politowania, ale prawdopodobnie w momencie ich powstawania mogły działać potężnie na wyobraźnię… a być może np. twórcy filmu „Tomb Rider: Kolebka życia” również częściowo inspirowali się wizjami angielskiego pisarza. Chociaż kontekst obu historii jest zupełnie inny, to pewne sceny budzą silne skojarzenia.

Współczesnego czytelnika, nawykłego do szybkiego tempa prowadzenia narracji oraz dramatycznych scen powieść Haggarda może, chociaż niesłusznie, zniechęcić. Bohaterom krew w żyłach ścinają wydarzenia, których współcześnie kreowani protagoniści nie skwitują nawet mrugnięciem oka, za to w relacjach osobistych haggardowskie postaci zachowują niespotykany obecnie dystans. Ta sztywność i wyzucie z emocji, flegmatyczny sposób narracji, stanowią tylko początkową barierę – a i to tylko dla osób nienawykłych do XIX-wiecznej literatury przygodowej. Później umysł zaprzątają niuanse i próby przewidzenia, jak potoczą się dalsze losy postaci.

„Ona” jest lekturą niejednoznaczną, z jednej strony nieco archaiczną, a z drugiej wyznaczającą trendy w literaturze i poruszającą kwestie, które również współczesnym pisarzom zaprzątają głowę. To nie tylko powieść przygodowa, ale też studium ludzkich fascynacji i projekcji. Warto prześledzić losy bohaterów i zastanowić się, jak samemu zareagowałoby się w opisanych w powieści sytuacjach.