Zastanówmy się przez chwilę nad pojawiającymi się w naszej głowie po usłyszeniu słowa fantasy skojarzeniami. Elfy, krasnoludy, smoki, miecze, magia, przygody, niepozorni bohaterowie nieoczekiwanie okazujący się mieć zasadniczy wpływ na losy świata, tajemnice związane z pochodzeniem postaci – od czasów pewnego oksfordzkiego profesora kanoniczne atrybuty gatunku zostały poniekąd ustalone, a wręcz nawet wciśnięte w dość sztywne ramy. Trafiające do polskiego czytelnika, po części po raz kolejny („Córka żelaznego smoka” pierwszy raz została wydana przez Maga w 1998 roku, a dwa rozdziały „Smoków Babel” pojawiły się ostatnimi laty jako osobne teksty w Nowej Fantastyce), choć tym razem w nowym tłumaczeniu Wojciecha M. Próchniewicza, powieści Michaela Swanwicka to książki z jednej strony doskonale się w ten schemat wpisujące, a z drugiej, zwłaszcza w przypadku „Córki żelaznego smoka”, całkowicie go przełamujące.

Bohaterka „Córki żelaznego smoka”, nastoletnia dziewczyna podmieniec – półelfka, półczłowiek – „odkąd pamiętała, mieszkała w fabryce parowych smoków”. Wyobraźnia Swanwicka od pierwszych stron prowadzi czytelnika w wizualnie i językowo fascynujące światy (w tym drugim aspekcie polski czytelnik wiele zawdzięcza świetnemu przekładowi Próchniewicza), wykorzystując klasyczne fantastyczne tropy, a jednocześnie je modyfikując i plącząc. I tak fabryką, w której rozpoczyna się akcja zarządzają antyTolkienowskie elfy – arystokratyczna, bezwzględna rasa panów. Pracują w niej krasnoludy, feje, cobbly czy chłopcienie, a produkowaną bronią są smoki, przerażające mechaniczno-duchowe istoty zbudowane z mrożącego krew w żyłach zimnego żelaza. Właśnie jeden ze smoków, zdezelowany 7332, będzie dla Jane jedyną potencjalną drogą ucieczki od niewolniczej pracy, o ile oczywiście uda się jej go zmusić do wyjawienia swojego imienia. W prawdziwych imionach w wykreowanym przez Swanwicka świecie kryje się bowiem niezwykła moc, klucz do władzy i do podległości.

Czytając „Córkę żelaznego smoka”, szybko możemy się domyślić, że mamy do czynienia z powieścią o dojrzewaniu. O dojrzewaniu niełatwym, pokazywanym często brutalnie, nieraz zmuszającym Jane do podejmowania wyborów, w których naprawdę (a nie tylko pozornie) każda opcja jest zła, każda kogoś krzywdzi. O dojrzewaniu, któremu towarzyszy realistycznie przedstawiana erotyka, będąca źródłem fascynacji, często fundamentalną motywacją, ale też i bezwzględnie wykorzystywanym narzędziem służącym do realizacji przeróżnych celów. Podróż Jane ku dorosłości wiąże się z utratą złudzeń, przyjaciół i poczucia sensu życia, odkrywaniem kolejnych warstw rzeczywistości pełnych pięknych, a jednocześnie przerażających obrazów. Dosłowne i przenośne połączenie ze smokiem 7332 okazuje się dla dziewczyny jednocześnie źródłem nadziei i zguby, mocą, która ją uwalnia (pilotami parowych stworów mogą być skądinąd wyłącznie osoby półkrwi), ale też i prowadzi do ostatecznej destrukcji, do tajemnicy kryjącej się w leżącym w centrum Swanwickowskiego uniwersum Spiralnym Zamku. Cała wiodąca ku Zamkowi opowieść odbywa się w scenerii kalejdoskopu ras i miejsc, pełnej mrocznych, niepokojących fantazji oraz szekspirowskich czy biblijnych nawiązań.

„Smoki Babel” są książką zupełnie inną, choć z „Córką żelaznego smoka” wiąże ją świat, w którym dzieje się akcja. Tym razem jednak prowadzą nas przezeń tropy bliższe klasycznej tematyce fantasy i zdecydowanie mniej mroczne. Co prawda znów mamy do czynienia z bohaterem, który wchodzi w bliski kontakt ze smokiem, pozostawiający na jego psychice trwały ślad, ale jego postać wydaje się być wyłącznie pretekstem do rozwinięcia przygodowej historii. Fabuła składa się zasadniczo z serii luźno związanych ze sobą opowiadań (które zresztą były pojedynczo publikowane w USA jeszcze przez ukazaniem się całej powieści). Jest wśród nich i kryminał, i opowieść sensacyjna, i (niezbyt straszny) horror. Wszystko bardzo sprawnie napisane, bogate w świetne, poniekąd kojarzące się z Sapkowskim, anegdoty – na przykład pojawienie się doskonałej postaci: pilnującego biblioteki żyjącego od milionów lat lwa, który uwielbia czytać innym przez ramię, a szczególną estymą darzy Shelleya, Woolf, Faulknera i Tołstoja. Podobnie jak w „Córce żelaznego smoka”, i tu droga do uwolnienia się prowadzi przez destrukcję świata.

Jak można przeczytać w udzielanych przez Swanwicka wywiadach, jednym z głównych impulsów do powstania „Córki” była chęć pokazania, że pisanie fantasy nie musi ograniczać się do powtarzania wielokrotnie już wyeksploatowanych Tolkienowskich motywów. Niewątpliwie zamiar się powiódł. Jedna z brytyjskich recenzji napisanych po publikacji powieści w 1993 roku stawiała tezę, że będzie ona stanowić przełomowy punkt w historii współczesnej literatury fantastycznej. O ile z tym ostatnim zdaniem można dyskutować, książka Swanwicka z pewnością się nie zestarzała. I nadal powinna być literaturą obowiązkową dla wszystkich, którzy uważają, że „o smokach to dla dzieci”.