„Niuch” Terry’ego Pratchetta, na tle kilku poprzednich powieści ze „Świata Dysku”, nie zaskakuje. Po raz kolejny autor czyni z komendanta Vimesa tubę dla swoich poglądów, tworząc powieść z jednej strony zabawną, a z drugiej jednak ponurą. Tym razem jednak zabrakło błysku.

Terry Pratchett rozpoczynał pisać powieści dziejące się na Świecie Dysku jako niewinne, nieco absurdalne humoreski. Jednak od „Koloru magii” cykl przeszedł długą drogę, z tomu na tom stając się coraz poważniejszą, posiadającą wiele odniesień do otaczającej nas rzeczywistości serią. Punktem kulminacyjnym tego procesu wydaje się „Niuch”, który jest jeszcze bardziej gorzką i ponurą powieścią niż „W północ się odzieję”, a już ta pozycja daleka była od radosnych i humorystycznych początków.

Powieść zalicza się do podcyklu o Straży, a jej głównym bohaterem jest komendant Vimes. Nietypowa jest za to sceneria: zamiast śmierdzących i ciasnych uliczek Ankh-Morpork, akcja toczy się w wiejskim krajobrazie, wśród pól, wzgórz, niewielkich wsi, a nawet na rzece. Ten sielski obraz zaburza jednak brutalne morderstwo gobliniej dziewczyny. Vimes, mimo iż teoretycznie na urlopie, rozpoczyna dochodzenie, które doprowadzi go do mrocznej i okrutnej tajemnicy.

Powszechnie wiadomo, że w ostatnich tomach Vimes stał się alter ego autora: to jego ustami i zachowaniem Pratchett wyraża swoje, często przepełnione goryczą, zdanie na temat otaczającego nas świata. To jego rękami brytyjski pisarz naprawia świat: wprowadza sprawiedliwość i prostuje wypaczenia. Komendant jest bezkompromisowy, wierzy w słuszność własnych poglądów, a do osiągnięcia szczytnego celu nie waha się nagiąć prawa, na straży którego stoi – swoisty fantastyczny odpowiednik szeryfa z dzikiego zachodu. Ten rys charakterologiczny był widoczny już we wcześniejszych powieściach, ale teraz – oderwany od tła Straży – zyskał jeszcze wyrazistości.

Pratchett wydaje się krytykować wprost obecny system rządów i prawa, domagając się skuteczniejszego i bardziej bezpośredniego wymierzania sprawiedliwości. Należy przy tym zaznaczyć, że jest pozbawiony złudzeń – nawet Vimes w finale musi przełknąć gorzką pigułkę i zaakceptować układy i grupy, które nie tyle stoją ponad prawem... co obok niego. Jednakże w dążeniu do sprawiedliwości Pratchett – już za plecami swojego bohatera – wymierza ją zakulisowymi metodami. To tylko jeden z licznych przykładów, w których nad subtelnością przeważa dosłowność – rzecz niespotykana w wielu wcześniejszych książkach brytyjskiego autora.

W prezentowanej wizji gobliny niczym nie różnią się od mieszkańców Afryki z epoki kolonializmu: uważani za gorszy gatunek, pomiatani i wyklinani, spychani są na margines cywilizacji. Odmawiane są im wszelkie prawa, kwestionowana jest ich inteligencja, a kultura (u Pratchetta oczywiście przejaskrawiona) negowana, mimo niezwykłych i cenionych wytworów. By analogia była pełniejsza, autor serwuje czytelnikom handel żywym towarem, niewolnictwo i krwawe rejsy z ładowniami pełnymi wpół martwych istot. Gdy już czytelnik odkryje klucz, niewiele pozostawione zostaje jego wyobraźni czy domysłom.

Oczywiście, dla złagodzenia powyższego brytyjski pisarz wprowadza nieco humoru. Nie promienieje on jednak z powieści tak, jak we wcześniejszych książkach. Pojawia się od czasu do czasu, na zasadzie błyskotliwego dialogu czy zabawnego spostrzeżenia. I chociaż na poziomie pojedynczych zdań „Niuch” potrafi rozbawić, ogólna wymowa jest bardzo cierpka, nie są w stanie jej osłodzić błyskotliwe bon moty.

Kariera pisarska Pratchetta zmierza ku nieuchronnemu końcowi. Być może wyda jeszcze jakieś powieści, ale można powoli zmierzać w kierunku podsumowania jego twórczości. Ta bez wątpienia jest czymś wyjątkowym, zarówno pod względem treści, jak i popularności. Jak zaznaczyłem we wstępie, Świat Dysku zmieniał się z czasem, ale szczyt jego świetności przypadł na środkowe tomy, poczynając od „Wiedźmikołaja”. Pisarzowi udawało się w nich odnajdywać złoty środek pomiędzy humorem a satyrą. W ostatnich powieściach, również w „Niuchu”, akcenty zdecydowanie przeważają w drugą stronę. Książki te z pewnością mają większą siłę oddziaływania, ale swą dosłownością niweczą to, za co Pratchett zyskał uznanie i popularność.

Recenzja pierwotnie ukazała się w 20. numerze Literadaru.