Janusz Cyran należy raczej do twórców, którzy nie rozwadniają swoich literackich pomysłów – nie sięga po formę inną niż opowiadanie, a i te publikuje dość oszczędnie. Od swojego debiutu w 1988 roku statystycznie tworzył jedno opowiadanie rocznie. W 2006 roku Fabryka Słów zebrała dziesięć utworów w zbiorze „Ciemne lustra”, a teraz Powergraph – kolejną dziesiątkę w zbiorze zatytułowanym „Teoria diabła i inne spekulacje”.

Większość utworów z „Teorii...” ukazała się w ciągu minionej dekady na łamach „Nowej Fantastyki”. Większość też obraca się wokół charakterystycznej dla Cyrana i dość rzadko poruszanej w polskiej fantastyce mieszanki tematów – przyszłości człowieka, ludzkości, etyki i religii w perspektywie technologicznego postępu, inwazji wirtualnej rzeczywistości, rozwoju sztucznej inteligencji, głębokich przemian dzisiejszego i jutrzejszego świata. Wizje Cyrana są niepokojące, często wręcz mroczne, przywodzą na myśl pesymistyczne obrazy twórców cyberpunku, tchną nieufnością wobec technologii i zaplątanego w nią człowieka, który – w pogoni za wygodą i postępem – gotów czasem zatracić własną tożsamość, a nawet świadomość.

Ciekawe i inspirujące efekty daje tu zderzanie problemów teologii i technologii. Autor – na co dzień fizyk i programista – pokazuje przyszłość, w której pojęcia dobra i zła, zbawienia, życia i śmierci uległy przeobrażeniu i zniekształceniu, a czasem zupełnie nie przystają do nowej rzeczywistości. Nie są to dla fantastyki tematy nowe, ale jest w podejściu Cyrana coś unikatowego, co sprawia, że z ciekawością spogląda się na znane problemy z jego perspektywy.

Niestety, „Teoria...” ma też swoje wady. Mankamentem, który najbardziej rzutuje na odbiór całości, jest niedobór pisarskiego polotu. Pomysły wydają się zawsze inspirujace i dopracowane, ale brakuje w tym zbiorze fabuł, które nadałyby im dynamiczne, na wskroś beletrystyczne oblicze. Ciężaru problematyki i mrowia kulturowych nawiązań nie równoważy lekkie pióro, które uczyniłoby lekturę nie tylko mądrą, ale też przyjemną. Ktoś powie, że po fantastyce naukowej trudno spodziewać się zbytniej rozrywkowości, ale zdrowa równowaga wydaje się tu jednak odczuwalnie zachwiana.

W efekcie spotkanie z prozą Cyrana pozostawia wrażenia ambiwalentne i przypomina nieco odczucia, jakie pozostawiały w czytelniku „Labirynty” Cetnarowskiego. Obydwie książki to zbiory opowiadań mierzących się z ważkimi problemami. Punkt ciężkości jest przesunięty w nich raczej ku intelektualnym dywagacjom niż wartkiej akcji, a postacie i fabuła bywają pretekstowe i wtórne wobec ładunku filozoficznego czy teologicznego.

Efekt takiej prozy jest trudny do uchwycenia i jednoznacznej oceny. Z jednej strony czytelnik dostaje bowiem wartościową i inspirującą lekturę, ale z drugiej – niedostatki pisarskiej finezji i rezygnacja z wyrazistej, dynamicznej akcji czynią czasem lekturę mozolną wędrówką między stronami.