Działalność literacka Harlana Ellisona, pisarza cieszącego się powszechną estymą wśród fantastów amerykańskich, jest w Polsce wciąż mało znana. Bez odwołania do oryginału, mogliśmy się z nią zapoznać praktycznie tylko za pośrednictwem opowiadań rozrzuconych w antologiach i archiwalnych numerach czasopism. Dlatego wydanie przez Solaris przekrojowej antologii Ellisona było wydarzeniem jeżeli chodzi o rozpoznawalność jego utworów w naszym kraju. Wybór składa się z ośmiu tekstów, które zdobywały na przestrzeni prawie trzydziestu lat nagrody Hugo oraz Nebula. Przewaga Hugo wśród nagród sugeruje, iż dominują utwory zdobywające poklask raczej fanów niż autorów science fiction – jednak nie uprawnia to do twierdzenia, jakoby były one miałkie i pisane pod publiczkę. Ellison nie uznaje tanich chwytów i taniej popularności.

W "Ptaku śmierci" nie ma ani jednego słabego opowiadania. Oczywiście gdyby przedstawiać wszystkie wartościowe próbki możliwości Ellisona, otrzymalibyśmy wolumin liczący przynajmniej tysiąc stron, nie dwieście kilkanaście. Znawcy talentu pisarza mogą narzekać na pominięcie różnych pozycji, oparto się wszakże na werdykcie SFWA oraz czytelników. Dzięki temu zebrano w jednym tomie kilka opowiadań znanych już z wcześniejszych polskich przekładów, dodano kilka dotychczas nieznanych, tworząc doskonały zbiorek. Znajdziemy w nim opowiadania reprezentujące zbuntowanego Ellisona z okresu wojny wietnamskiej i rewolucji obyczajowej lat 60., Ellisona hollywoodzkiego scenarzystę z lat 70., dojrzałego i zwróconego do wnętrza Ellisona-stylistę kolejnej dekady. Tym, co je łączy, jest niedosiężna wyobraźnia autora oraz fenomenalne operowanie słowem. Nie ma w science fiction drugiego pisarza potrafiącego tak dobierać słownictwo, tak kształtować puenty, że jedno słowo wstrząsa podstawą duszy odbiorcy. Jak sam Ellison pisał w "Eidolons", "Pokaż mi jeden obraz, który uchwyci, co czułem gdy uśpili mojego psa. Ja w mniej niż tysiącu słów spowoduję, że zaszlochasz za ostatnim neandertalczykiem skulonym na krawędzi urwiska w chwili olśnienia, że jego rodzaj wyginął... pokaż mi twój jeden obraz." Spełnia to przyrzeczenie. Jego "Rola marzeń sennych" zostawia niezatarte wrażenie niezmiernej męki, jaką noszący cechy autobiograficzne bohater przeżywa po śmierci przyjaciół. Będąc na krawędzi banału, Ellison w niego nie popada, tworząc prozę wypełnioną autentycznymi emocjami. A przy tym dobiera sobie uniwersalne tematy i podejmuje je w nowatorski sposób. Sięgnijmy do "Nie mam ust, a muszę krzyczeć". Tematyka opowiadania wydaje się klasyczna – ot, kilkoro ludzi zostało zniewolonych przez maszynę. Ich los jest zaledwie pretekstem do pokazania szerokiego spektrum skutków zniewolenia, a to wszystko na kilkudziesięciu stronach z olśniewającym finałem. Blednie przy tym "Matrix", zwyczajnie wtórny i wręcz prostacki w wymowie. Blednie sława poprzedników, także przedstawicieli mainstreamu.

Jednocześnie Ellison angażuje się w protest przeciwko rosnącej dehumanizacji współczesnego społeczeństwa. Odległe od siebie o trzynaście lat "Ukorz się, pajacu, rzecze Tiktaktor" oraz "Jeffty ma pięć lat" kreślą los podobnych postaci, niedopasowanych do rzeczywistości, zniszczonych przez rzeczywistość. Analogie do czasów obecnych wydają się wyraźnie widoczne, zwłaszcza w pierwszym z nich, w którym atak zostaje przypuszczony na dyktat regulaminów i rozkładów. Podobny wydźwięk ma bardziej stonowany "Paladyn utraconej godziny". Dwa kolejne opowiadania traktują w zaskakujący sposób o miłości. Autor bezkompromisowo rozprawia się z iluzjami niesionymi przez religie, łącząc logiczną analizę z ogarniętym rewolucyjną furią pisarstwem. Efekt końcowy budzi mój najgłębszy podziw.

Harlan Ellison jest wiecznym buntownikiem, który nigdy nie bał się głosić publicznie swych przekonań. Z pewnością należy spróbować się zapoznać z jego wizjami pomimo tego, że mogą się okazać niebezpieczne. Sieje on ziarno rozmyślań, budzi niepokój, porusza emocje. Jest wybitnym stylistą i pisze przepięknie, o sprawach tak złożonych i trudnych, że pisarz mniejszego kalibru byłby został okrzyknięty grafomanem – bo nie sprostałby wymaganiom tematyki. Jednocześnie nie każdy jest w stanie Ellisona czytać, nie do każdego trafia jego zawziętość i swoisty radykalizm. Dobrze, że możemy spróbować jego najlepszej prozy, szkoda przy tym, że jest jej zaledwie tyle i że przekłady nie są wzorcowe. Trzeba skosztować!