Wydawnictwo Literackie w ramach odcinania kuponów od sławy autora przedstawia nam antologię Jacka Dukaja "Xavras Wyżryn i inne fikcje narodowe". Kupiłem, przeczytałem, i z całego zestawu najbardziej mi podobają się utwory nowe. "Sprawa Rudryka Z." jest moim skromnym zdaniem fenomenalna. Na kilkudziesięciu stronach Dukaj twórczo nawiązał do Lema ("Przekładaniec"), do Kafki i poruszył fundamentalne problemy na styku moralności oraz prawa karnego. Jak wiadomo, lubuje się on w stawianiu nierozwiązywalnych dylematów moralnych, i tutaj mamy do czynienia właśnie z czymś takim. Kto bowiem może ponieść karę za czyn? Jakie są granice tożsamości? Dukaj nie odpowiada jednoznacznie. Przedstawia kilka potencjalnych rozwiązań w formie dialogu obrońcy z oskarżycielem, któremu przypatruje się sąd. Na koniec spór zostaje zaplątany tak, że wszyscy uczestnicy dyskursu zaprzeczają sami sobie wobec finałowego, rozpaczliwego głosu Rudryka. Dla tego jednego opowiadania warto wyłożyć ponad dwadzieścia złotych.

Nie oznacza to, że w pozostałych tekstach nie znajdziemy ciekawych refleksji. "Gotyk" oraz "Przyjaciel prawdy" traktują o relacjach polsko-żydowskich w perspektywie, odpowiednio, historycznej i współczesnej. O ile "Gotyk" zdaje mi się być dość bezpłciową fantazją na temat alternatywnej historii Polski, to "Przyjaciel prawdy" porusza w przewrotny sposób drażliwy temat antysemityzmu. Zastanawiam się, w jakim stopniu są to poglądy samego autora (który niejednokrotnie odżegnywał się od traktowania jego powieści jako wyrazu osobistych przekonań) - muszę przyznać, że nie udało mi się znaleźć luki w rozumowaniu Teodora. Dukaj znów podejmuje tradycyjną formę dialogu (podtytuł brzmi "Dialog idei") z dużym powodzeniem przedstawiając racje obu stron. Posługuje się przypowieścią z zadziwiającą sprawnością, dostarczając argumentów dla obydwu stron, przez co lektura to intelektualna przyjemność. Opowiadanie jest napisane z dużą swobodą, trudno tu mówić o psychologicznej głębi postaci, gdyż są one wyłącznie rzecznikami dwu racji, lecz nie uważam tego w żadnym razie za niedoskonałość. Obok tematyki antysemityzmu Dukaj sięga głębiej, rozniecając w istocie spór o metodę postrzegania rzeczywistości.Trudno już nazwać ten tekst fantastycznym, mieści się on znakomicie w tradycji literackiej Stanisława Lema i pod względem stylu, i problematyki.

Utwór tytułowy niestety mnie rozczarował. Jest to tekst legendarny, osławiony antyrosyjską tematyką - przez to dziwnie pasujący do atmosfery ostatnich tygodni. Jednak widać, jak bardzo młodzieńcze jest tu zarówno spojrzenie Dukaja na świat, jak i opanowanie sztuki pisarskiej. Tekst nie jest wyważony. Wręcz przeciwnie. Autor nie próbuje ukrywać swych sympatii. A jednocześnie natrafiamy na bardzo konkretne nawiązanie do Asimova i jego poglądów na historię, dobitnie wyrażanych i w "Fundacji", i w "Końcu wieczności". Nie będę jednak zdradzał szczegółów. Głównym wątkiem "Xavrasa Wyżryna" jest wszakże patriotyzm, pojmowany specyficznie, ekstremistycznie, w którym jednostka na rozkaz (cynicznego) wodza idzie na samozagładę w duchu najszczytniejszych ideałów polskiego romantyzmu. Jak Wallenrod, Grażyna, Winkelried. Nieważne, co stanie się z innymi, nasze musi być na wierzchu. Nawet jeżeli nie dziś, to pojutrze. I nie obchodzi nas, jaki będzie ten przyszły świat, byle był nasz, a jeśli nie może być nasz, to niech chociaż będzie wolny od naszego wroga. Z jednej strony Dukaj wskazuje absurdy takiego rozumowania, z drugiej uzasadnia je przekonaniem o historycznej konieczności i usprawiedliwia Xavrasa tym, że przeciwnik pierwszy zaczął stosować te same reguły. Cały czas dominuje, jak mi się wydaje, wiara w szczególny charakter i misję narodu polskiego. Nie mogłem się oprzeć wrażeniu, iż naród jest dla wszystkich uczestników zdarzeń zdecydowanie najmniej ważny, nawet dla opętanego wodza-komendanta – a przynajmniej ich rozumienie narodu różni się od powszechnie akceptowanej definicji, czyli zbiorowości jednostek o wspólnej tożsamości.

Strona formalna tej krótkiej powieści niestety zawodzi. Nie należą do rzadkości strony-blachy, bez nawet pojedynczego wcięcia. Czyta się to ciężko, a długie zdania pogłębiają wrażenie, jakby talent pisarski Dukaja pozostawał w fazie szlifowania. W dodatku zamierzony chaos fabularny i brak jakiegokolwiek wprowadzenia pogłębiają ciężkość lektury. Czytelnik zostaje rzucony na głęboką wodę zadziwiającej wyobraźni autora.

Zatem pora na wnioski końcowe - czy warto? Oczywiście. Przede wszystkim dla dwóch nowszych opowiadań "dialogów". Znajomość "Xavrasa Wyżryna" też wydaje mi się niezbędna, chociaż trudno się tą minipowieścią zachwycać.