Powieść Michaela Chabona zdobyła na Zachodzie liczne wyróżnienia (m.in. Hugo, Locus, Nebula), stając się jedną z najczęściej nagradzanych powieści fantastycznych. Również opinie zwykłych czytelników koncentrowały się na zaletach i wskazywały jednoznacznie, że ze „Związkiem żydowskich policjantów” warto się zapoznać. Sprawiło to, że książka była prawdopodobnie jedną z najbardziej niecierpliwie wyczekiwanych premier 2009 roku, a może nawet kilku ostatnich lat. Od momentu ujawnienia informacji o planach wydania książki przez W.A.B., wiele osób zaczęło odliczać czas do premiery.

Kryminał – niezależnie od tego czy osadzony w realistycznej, czy też w fantastycznej scenerii – na przestrzeni lat stał się oklepaną konwencją, w której ciężko o oryginalność. Conan Doyle, Christie czy Chandler zaprezentowali pulę możliwych bohaterów i rozwiązań fabularnych; późniejszym pisarzom pozostało w zasadzie jedynie ich kreatywne wykorzystywanie. Chabon zaczyna klasycznie: już w pierwszej scenie pojawia się trup, a dalsza część książki traktuje o próbach zidentyfikowania zabójcy i poznania motywu zbrodni. Po nitce do kłębka Chabon prowadzi akcję od morderstwa ćpuna do szeroko zakrojonego spisku z mesjańskim wątkiem u jego podstaw.

Również główny bohater, Landsman, charakterologicznie jest bardzo marlowe’owski: człowiek w życiu osobistym przegrany, z nałogami, ale jednocześnie z poczuciem sprawiedliwości i pełen uporu, dzięki którym dąży do rozwiązania kryminalnej zagadki. Kreacją tej postaci Chabon nie zaskoczy znawców kryminału, choć rozłożenie akcentów typowe już nie jest. O wiele bardziej interesujące są postaci poboczne i motywacje, które nimi kierują.

Zatem nie elementy kryminału – choć ich wykonanie jest bardziej niż poprawne – sprawiają, że „Związek żydowskich policjantów” został tak pozytywnie odebrany przez czytelników i krytyków. By znaleźć decydujące o tym składniki, należy zejść o poziom niżej, poza wymogi i ograniczenia konwencji. Chabon prezentuje się świetnie przede wszystkim tam, gdzie nie ma odgórnie narzuconych formułą kryminału ram. Tym bardziej, że autorowi zdarza się z tej konwencji wyłamać: a to wplata elementy charakterystyczne dla innego gatunku prozy, a to odsuwa wątek kryminalny na dalszy plan, skupiając się na pogłębianiu portretów psychologicznych postaci.

Na szczególne wyróżnienie zasługuje tło wydarzeń, czyli opis rzeczywistości w jakiej przychodzi żyć i działać postaciom. Chabon zmienia bieg historii, w efekcie czego na świecie dochodzi do wielu zmian. Inaczej potoczyła się II wojna światowa, inaczej wyglądają społeczeństwa. Nie mówi też niczego wprost; rzuca tu i tam pewne poszlaki, czytelnikowi pozostawiając poskładanie ich w spójną całość.

Rzecz jasna największe zmiany w stosunku do naszej rzeczywistości dotknęły Żydów. Izrael nie przetrwał, a naród tułaczy znalazł chwilową przystań na wyspach w pobliżu Alaski. W ciągu kilkudziesięciu lat wygnańcy i uchodźcy z całego świata stworzyli tam (nie wyzbyte ułomności) społeczeństwo, nad którym panuje aura tymczasowości. Akcja powieści dzieje się w momencie, w którym zbliża się koniec autonomii okręgu. Większość jego mieszkańców nie ma szans na otrzymanie obywatelstwa amerykańskiego, co oznacza, że Żydzi znów będą zmuszeni szukać miejsca w świecie, który ich nie chce. Jak łatwo się domyślić, ta sytuacja rzutuje na nastrój powieści, a także wpływa na działania bohaterów.

Uczynienie z żydowskiego społeczeństwa centrum powieści nie jest tylko zabiegiem-protezą czy też zagraniem pod publiczkę. Chabon poświęcił dużo czasu na merytoryczne przygotowanie się do napisania tej powieści. Szczególnie dobrze to widać na płaszczyźnie językowej (która nawet bez tego przygotowania stałaby na bardzo wysokim poziomie). W wypowiedzi postaci zostały wplecione neologizmy i zwroty w jidysz, a przez zachowania przebijają się uwarunkowania kulturowe (w przypadku bardzo podzielonego społeczeństwa żydowskiego czasem sprzeczne ze sobą). W efekcie główna intryga powieści jest silnie umocowana w kulturze i wierze Żydów.

Choć książka stanowi przede wszystkim fabularyzowany zapis alternatywnej rzeczywistości, Chabon przynajmniej kilkukrotnie przemyca pewne analogie i komentarze do naszej historii i obecnej sytuacji geopolitycznej. Nie mnie rozstrzygać, czy autor zdecydował się puścić oko do czytelnika, czy też na podstawie analizy ludzkiej natury doszedł do wniosku, że właśnie takie rozwiązanie będzie najbardziej prawdopodobne również w tym równoległym świecie, przypuszczam jednak, że autorem kierowały obie motywacje. Wykreowana przez Chabona rzeczywistość żyje i kryje w sobie wiele tajemnic. Już tylko dla samej przyjemności ich odkrycia, warto sięgnąć po „Związek żydowskich policjantów”.

Jak zwykle w przypadku długo wyczekiwanych powieści pojawia się pytanie, czy książka spełniła rozbuchane oczekiwania. W moim przekonaniu tak właśnie się stało. Chabonowi, choć korzystał z ogranej konwencji, udało się stworzyć – głównie ze sprawą bogatego w szczegóły tła i pogłębionych charakterystyk postaci – oryginalne dzieło. Choć główna intryga odgrywa znaczącą rolę fabularną, to stanowi przede wszystkim pretekst do przedstawienia alternatywnego świata oraz rozgrywania między postaciami sytuacji budzących silne emocje. Jednocześnie autor nie opowiada wszystkiego do końca, ale pozostawia czytelnikowi możliwość spekulacji. W związku z tym mam dylemat: z jednej strony z chęcią przeczytałbym jeszcze jedną powieść osadzoną w tym świecie, a z drugiej – podobają mi się liczne niedopowiedzenia i nie chciałbym, żeby autor pozbawił mnie możliwości puszczenia wodzy fantazji i ich interpretacji.