Jak zapewne wszyscy już słyszeli, Doris Lessing w 2007 roku została uhonorowana Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. To prawdziwa rzadkość, żeby w ten sposób został wyróżniony autor tak otwarcie flirtujący z fantastyką. W bogatym dorobku Lessing recenzowany „Pamiętnik przetrwania” – wznowiony w naszym kraju na fali popularności związanej z przyznaniem nagrody – uważany jest za jedną ze sztandarowych powieści.

Powieść dzieje się w nieodległej przyszłości, w której ludzka cywilizacja upadła. Kolejne zdobycze technologiczne odchodzą w przeszłość. Przeżycie zależy od podstawowych umiejętności. Choć organizm administracyjny jeszcze funkcjonuje, to z dnia na dzień ma coraz mniejsze znaczenie. Ludzie powoli opuszczają miasta, podążając w miejsca, gdzie – jak głoszą plotki – sytuacja wygląda znacznie lepiej. Choć nie znamy przyczyn kataklizmu – dla bohaterów to oczywistość, o której nie rozmawiają – atmosfera upadku jest wręcz namacalna. Pustoszejące miasto, grasujące tu i ówdzie gangi, zmiana wartości społecznych robią niesamowite wrażenie. Autorka bardzo plastycznie, choć przy oszczędnych środkach, maluje przed czytelnikiem obraz, który mam nadzieję, nigdy się nie ziści.

Jednakże powyższa sytuacja jest tylko tłem, sceną dla znacznie ważniejszej kwestii, niemającej nic wspólnego z science fiction. „Pamiętnik przetrwania” opowiada o ludziach radzących sobie w trudnych sytuacjach i relacjach, jakie między takimi ludźmi się tworzą. Osią fabularną książki jest związek dojrzałej kobiety z dziewczyną, która przypadkowo zostaje oddana pod opiekę. Narratorka tak naprawdę opowiada historię swojej wychowanicy, sama pozostając w dużej mierze bierną, jakby świat za oknami mieszkania jej nie dotyczył. Jakby nowy, brutalny i anarchistyczny świat był domeną ludzi młodych, a nie dotyczył osób starszych. Stąd już niedaleko do refleksji nad przemijaniem, problemami z odnalezieniem się w zupełnie innych realiach niż te znane człowiekowi od dzieciństwa.

Jednocześnie, na co wskazuje tytuł książki, Lessing pisze o odnajdowaniu własnej drogi, przecieraniu nowych szlaków. Choć sceneria powieści jest drastycznie różna od naszego świata, to łatwo zauważyć, że autorka gra uniwersalnymi, ważnymi również dla nas elementami. Lessing wskazuje, jak ważny jest człowiek jako jednostka i cel, który stawia przed sobą. Być może robi to w sposób zbyt moralizatorski, nieuwzględniający innych dróg niż linia prezentowana w książce, lecz w niczym nie ujmuje to przesłaniu.

Brytyjska noblistka ma bardzo charakterystyczny styl, sposób snucia opowieści. „Pamiętnik przetrwania” pełen jest bardzo rozbudowany zdań, akapitów ciągnących się na stronę i więcej, bez przerw czy zmian tempa. Z jednej strony takie prowadzenie narracji jest nieco uciążliwe dla odbiorcy – szczególnie na samym początku książki, ale z drugiej strony w formie doskonale oddaje treść: pełną wewnętrznych monologów, przemyśleń i bicia się z myślami. Nawet dialogi i sceny bardziej dynamiczne są opisywane jakby z oddalenia, przefiltrowane przez świadomość narratorki, napiętnowane odczuciami.

„Pamiętnik przetrwania” jest lekturą przede wszystkim dla osób ceniących głęboką, humanistyczną prozę. Taką z naciskiem na postaci i ich odczucia, wzajemne relacje i przeżycia. Jednakże tak silne zaangażowanie i praca na jednej tylko literackiej płaszczyźnie, odbija się na innych. Cierpi na tym przede wszystkim warstwa fabularna, która jest tylko pretekstem do przekazania ważnych dla autorki treści.

Lessing stworzyła powieść intrygującą i refleksyjną, której literacko niczego nie można zarzucić, a wręcz należy ją stawiać za przykład. Jednak mimo tych zalet „Pamiętnik przetrwania” nie znajdzie się na mojej prywatnej liście najlepszych książek. Osobiście poszukuję w literaturze nieco innych rzeczy niż te oferowane przez Lessing. Moralizatorstwo czy wręcz otwarty dydaktyzm do mnie nie przemawiają. Z tego i tylko tego powodu książka noblistki nie przypadła mi do gustu. Jeśli macie inne preferencje, nie musicie wahać się przed zakupem.