Powracanie do korzeni, poszukiwanie prawd z przeszłości staje się coraz bardziej popularne, współcześni ludzie coraz częściej badają i rekonstruują wierzenia swych przodków. Nie inaczej jest w krajach słowiańskich. W ciągu ostatnich kilku lat na nasz rynek trafiło kilka, często bardzo obszernych i dokładnych opracowań dotyczących mitologii dawnych Słowian. W opozycji do nich stoi leksykon Jerzego Strzelczyka „Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian”. Autorowi przyświecał przede wszystkim jeden cel: przedstawienie faktycznego stanu wiedzy w materii przedmiotu, bez domysłów, naleciałości i niesprawdzonych informacji. Choć jak sam autor przyznaje, nie do końca się to udało, powstało bardzo szczegółowe opracowanie, bazujące przede wszystkim na wiarygodnych źródłach.

W literaturze, szczególnie fantastycznej, autorzy bardzo często czerpią inspirację z mitologii i religii przedchrześcijańskich. Niezwykle popularne są wierzenia celtyckie czy germańskie, ostatnio coraz częściej autorzy sięgają także po bardziej egzotyczne podania i legendy. Trochę na uboczu tego wszystkiego pozostaje mitologia wykreowana przez naszych przodków – dawnych Słowian. W zasadzie jej motywy są wykorzystywane wyłącznie przez rodzimych (w znaczeniu słowiańskich) twórców, a i to zwykle w bardzo ograniczonym stopniu.

Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele, ale lektura opracowania Jerzego Strzelczyka kładzie nacisk przede wszystkim na jeden fakt: nasi przodkowie nie wykształcili pisma, przez co ich wierzenia nie zachowały się do naszych czasów. Te strzępki, które do tej pory pozostały w ludzkiej świadomości, i tak zostały przefiltrowane wpierw przez kronikarzy z ościennych krajów chrześcijańskich – germańskich na zachodzie i bizantyjskich na południu. To co współczesna nauka wie o wierzeniach dawnych Słowian, dotyczy w zasadzie wyłącznie obszaru Bałkanów, południowej Rusi i przede wszystkim Łużyc. O religii ludów mieszkających na ziemiach obecnej Polski, czy dalej na wschód, w zasadzie niewiele wiadomo – i zapewne tak już zostanie.

Innym problemem, z jakim musiał uporać się autor, to liczne późniejsze naleciałości i zniekształcenia, w czym specjalizowali się królewscy kronikarze. Dzięki nim możemy się na przykład dowiedzieć, że Popiel był siostrzeńcem Juliusza Cezara, a przodkowie Polaków odprawili z kwitkiem armię Aleksandra Wielkiego. Strzelczyk nie oparł się pokusie zamieszczenia w książce tego typu rewelacji, natomiast z góry zaznacza, że należy je traktować z przymrużeniem oka.

Książka Strzelczyka ma formę leksykonu. Oprócz odautorskiego wstępu i informacji o najczęściej wykorzystywanych źródłach, całe wydanie to alfabetyczny spis haseł dotyczących szeroko pojętego zagadnienia wierzeń dawnych Słowian. Czytelnik znajdzie tutaj wiadomości o postaciach mitycznych i historycznych, zapozna się ze słowiańskim panteonem, czy też dowie się, jakich duchów i demonów obawiali się nasi przodkowie. W opracowaniu nie zabrakło miejsca także dla nazw geograficznych – czy to ważnych za sprawą odkryć archeologicznych, czy też często wspominanych w źródłach jako istotne miejsca kultu.

Poszczególne hasła są niejednokrotnie bardzo szczegółowo omówione, z cytowaniem kronik i innych źródeł literackich. Gdy możliwe są różne interpretacje lub przetrwały sprzeczne relacje, Strzelczyk przywołuje wszystkie, starając się rzeczowymi argumentami wyjaśnić wątpliwości. Nie ulega dyskusji, że „Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian” zostały opracowane niezwykle solidnie, a jednocześnie z sercem.

Czegoś zabrakło? Owszem, przede wszystkim próby syntetycznego przedstawienia słowiańskich wierzeń, szerszego omówienia najważniejszych podań czy też legend. Rozumiem, że są luki w dostępnych materiałach, a forma leksykonu nie sprzyja tego typu rozwiązaniom, ale czasem by w pełni poznać jakieś zagadnienie, trzeba przeskakiwać między kilkunastoma hasłami.

Opracowanie Strzelczyka pełni przede wszystkim funkcję informacyjną, jest próbą encyklopedycznego przedstawienia zagadnień związanych z wierzeniami pogańskich Słowian. W zasadzie nie nadaje się do czytania od deski do deski, raczej do przeglądania w poszukiwaniu ciekawostek i podążania upatrzonym tropem za kolejnymi odwołaniami. Jest to bez wątpienia przydatna pozycja w doprecyzowaniu zasłyszanych wiadomości o przodkach, ale zwolennicy epickich opowieści nie znajdą tu wiele dla siebie.

Korzystając z precedensu (recenzja "Mitologii germańskiej") ucieknę od obowiązku oceny punktowej tej książki. Mam jednak nadzieję, że kilka moich myśli o drugim poprawionym wydaniu „Mitów, podań i wierzeń dawnych Słowian” nakreśliło bliski rzeczywistości obraz opracowania Strzelczyka i będą pomocne w decyzji o ewentualnym zakupie.