Pisząc „Annę In w grobowcach świata” Olga Tokarczuk podjęła się rzeczy prawie niemożliwej. Tekst mitu o sumeryjskiej bogini Inannie, na którym oparta jest powieść polskiej autorki, nigdy nie został odnaleziony w całości, a do naszych czasów przetrwało niewiele tabliczek z pismem klinowym. Literacka archeologia jednak się opłaciła – z fragmentów mitu sumeryjskiego i jego odpowiedników w młodszych mitologiach powstała znakomita współczesna powieść o tryumfie dobra nad złem, życia nad śmiercią, o bogach, ludziach i micie jako takim.

Bohaterką „Anny In” jest tytułowa Inanna, mitologiczna bogini miłości i wojny. Tokarczuk nie jest pierwszą kobietą, która o niej pisze; tysiąclecia temu powstały poematy, pierwsze poematy podpisane przez człowieka – i to od razu kobietę – kapłankę boga Nanmy, Enuduannę. Tokarczuk uwspółcześniając powieść, spotkała się z problem tłumaczenia imion – jak tu je przybliżyć człowiekowi XXI wieku? Jak sprawić, by nie brzmiały dla nas obco? Jak sprawić, by świat sumeryjskich bóstw, najstarszych bóstw w historii świata, stał się bliski człowiekowi mieszkającemu w miastach?

Autorka znakomicie rozwiązała ten problem. Nagle Inanna stała się Anną In, anagramem imienia, Enhuduanna Anną Enhudu, Ninszubur, służka Inanny, Niną Szubur – jej przyjaciółką. Ojcowie Inanny zaś z bogów stali księgowymi, biznesmenami, władcami mieszkającymi na górnych poziomach futurystycznego, psychodelicznego miasta, w którym jako sekretarki pracują pół-automaty, a rikszarze stali się częścią ryksz.

Graniczący z szaleństwem geniusz Tokarczuk widać właśnie już na poziomie prostego pomysłu. Miasto, jakieś tam miasto, w którym toczy się akcja powieści, jest pełne dziwacznych stworzeń – na wpół ludzi, na wpół maszyn, hologramów i żywych walizek wyjętych żywcem z koszmaru szaleńca. Na dole, na samym dole, przy wejściu do piekieł, rządzi rdza, rury i ciemność. Jest to lektura mroczna, niepokojąca i momentami okrutna. Zastanawiam się, jak funkcjonuje umysł autorki, skoro powstały w nim wizje psów w liberiach, obsiadających ciało much i szklarnia, w której matka Inanny hoduje ludzi; wstrząsająca jest scena, w której bogowie grają z boginią o życie i kształt ludzi.

Powieść Tokarczuk można interpretować dwojako: albo jako metaforyczną przypowieść o tryumfie życia nad śmiercią czy też miłości nad śmiercią, tej matczynej/siostrzanej miłości, albo szerzej – jako opowieść o ludziach. W tym pierwszym przypadku mamy do czynienia definitywnie z prozą feministyczną. U Tokarczuk męscy bogowie, ojcowie Anny In, wykręcają się od pomocy uwięzionej w Krainie Śmierci córce, zostawiają ją na pastwie losu. Są bezwzględni i okrutni, bawią się ludzkim żywotem, dla zwykłej uciechy zakładają się ze stworzycielką rodzaju ludzkiego o to, kto stworzy lepszego człowieka z gliny.

Dopiero żeńskie bohaterki – przyjaciółka i matka, która gotowa jest wstrzymać życie na ziemi, byleby tylko uratować córkę, a później także jej siostra-kochanka pomagają Inannie. Zmuszają opornych mężczyzn do pomocy, aż w końcu Inanna opuszcza podziemia, zdjęta z haka, na którym Neti, strażnik umarłych, ją powiesił. Zwrócić uwagę należy jednak na fakt, że nie jest to, wbrew pozorom, proza feministyczna jednoznacznie. Inanna, gdy zostaje zmuszona do wybrania kogoś na swoje miejsce, kogoś, kto zastąpi ją w piekle, bez mrugnięcia okiem zostawia przy życiu swoją przyjaciółkę Ninę Szubur, jedną z narratorek opowieści, a skazuje na śmierć i wygnanie swojego kochanka.

Tak jak w przypadku mitu, tak i tutaj jest wiele możliwych interpretacji tej powieści. O jednej w telegraficznym skrócie opowiedziałem, czas zająć się drugą, szerszą interpretacją. Można powieść Tokarczuk odczytać jako metaforę ludzkiego życia – rodzimy się, tworzeni przez bogów, umieramy, a potem odnajdujemy spokój w zaświatach; można wreszcie powiedzieć, że jesteśmy od tych bogów lepsi. Mamy uczucia, wierzymy, kochamy, sprzedajemy, pracujemy, działamy, a nie trwamy pogrążeni tylko w lenistwie i gnuśności, nie mówimy tylko „jestem”, jak uważa matka Anny In. Te wszystkie me, dary, jakie zaniosła nam Inanna po powrocie z zaświatów, to cecha naszego człowieczeństwa. O tym wszystkim mówi nam powieść Olgi Tokarczuk, „Anna In w grobowcach świata”, o człowieczeństwie, bogach i ludziach, których losy są nieustannie ze sobą splątane od zarania dziejów.

Istotą mitu jest to, że powinien objaśniać on rzeczywistość. I zgodnie z tą definicją, „Anna In w grobowcach świata” jest mitem, a raczej jego literackim zapisem. Tokarczuk objaśnia nam po swojemu rzeczywistość, tę mroczną, złą, pełną upodlenia i koszmarów rzeczywistość, w której jednak nie umiera nigdy nadzieja, przyjaźń, ani dobro. Całą powieść autorka dostosowała do tej retoryki, do retoryki mitu.

„Anna In w grobowcach świata” jest wariacją na temat mitu, sama jest jego uwspółcześnionym zapisem, więc nie ma co się dziwić, że taki, a nie inny sposób pisania obrała Tokarczuk. Powieść została napisana językiem prostym, niezwykle plastycznym, sugerującym opowieść przy ognisku. Pisana w czasie teraźniejszym historia jest jednak sama w sobie skomplikowana i doskonale opowiedziana, pełna narracyjnych prowokacji, polegających na nagłej zmianie opowiadającego, wciąga czytelnika bez reszty; czytelnik wybiera się z Anną In do piekieł, kibicuje jej i z napięciem na twarzy śledzi rozwój wydarzeń.

Jest to powieść napisana w fantastyczny sposób, powieść żywa i wielowątkowa, mimo, że licząca jedynie 200 stron. Rytmika zdań, melodyjna, przypominająca trochę poemat konstrukcja powieści, wszystko sprawia, że czytelnik nie ma najmniejszych szans w starciu z „Anną In...”, która, jak zwykle, wychodzi zwycięsko.

„Anna In w grobowcach świata” to powieść praktycznie bez wad. Jest trudna, to prawda. Wymagająca też i nie dla każdego, nie wszyscy mogą się nią zachwycić, wszak mitologia sumeryjska nie jest zbyt dobrze znana. Niemniej jednak polecam ją każdemu. Jestem lekturą zachwycony, urzeczony historią liczącą kilka tysięcy lat – nie zapominajmy, że Tokarczuk tylko uwspółcześniła mit o Innanie, on sam istniał dawno, dawno temu. Polecam tę powieść każdemu. Można jedynie narzekać na długość – chciałoby się krzyczeć: „więceeeej!”.