Lubię alternatywną historię – jak wyglądałby świat po zwycięstwie państw Osi w II wojnie światowej, jakie byłyby skutki pojawienia się przybysza z XX wieku u schyłku Cesarstwa Rzymskiego. Z dość dużym zapałem zabrałam się zatem za „1632”, w którym współczesne amerykańskie górnicze miasteczko Grantville zostaje przeniesione do Turyngii w czasy wojny trzydziestoletniej. Jego mieszkańcy muszą chwycić za broń, by ocalić siebie i coraz liczniej szukającą u nich ochrony miejscową ludność. Na szczęście już na samym początku znajdują sojuszników – oddział szkockich najemników w służbie szwedzkiego króla. Jak zapowiada wydawca – „wolność i sprawiedliwość w amerykańskim stylu wkracza w sam środek wojny trzydziestoletniej”, amerykańskie idee przyciągają coraz więcej ludzi.

Lekki, dowcipny wstęp zapowiadał lekturę przyjemną, a sam pomysł – cofnięcie w czasie dość dużej grupy ludzi, wyposażonych w różne cywilizacyjne udogodnienia, a przy tym od nich zależnych – wyglądał interesujaco. Niestety, wykonanie zawodzi na całej linii.

Od razu rzuca się w oczy wielość błędów, nieścisłości i zbyt daleko idących uogólnień. Historyczna wiedza autora jest cokolwiek niepełna. Myli on np. inkwizycję hiszpańską ze Świętym Oficjum, wyjaśniając, że celem powstania tego ostatniego było prześladowanie Żydów. Jestem jeszcze w stanie pojąć, dlaczego pochodząca z Hiszpanii, choć zamieszkała w Londynie i Amsterdamie wykształcona Żydówka na widok zajmującego się chorym czarnoskórego myśli o mauretańskim lekarzu (mimo że angielski i holenderski handel niewolnikami szedł już pełną parą), ale jakoś trudno mi zrozumieć, że takie same skojarzenia ma prosta mieszkanka środkowych Niemiec. Czyżby z kolei autor nie rozumiał różnorodności europejskiej kultury? Nie był w stanie pojąć, że zasób przekazywanej informacji i możliwych skojarzeń mógł być diametralnie różny u grupy ludzi oddalonych o tysiąc, a nawet trzysta kilometrów? Notabene, siedemnastowieczni wojacy system metryczny znają – a w ogóle mało co budzi ich zdumienie. Bez problemu na przykład akceptują istnienie pojazdów mechanicznych, autor zaś tłumaczy to tym, że husyci używali machin wojennych. Czy w ludowej tradycji, wzmocnionej kościelną propagandą, wojenne wynalazki husytów, po tych ponad 200 latach, nie powinny być raczej przypisywane działaniu czarów? Jakie zaś pojęcie o wojnach hysyckich mogliby mieć najemnicy pochodzący z odległej Szkocji?

Książka z początku wydaje się jednakowo traktować obie strony wojny trzydziestoletniej. Jednak, po wprowadzeniu postaci Gustawa Adolfa, sympatia autora zdecydowanie przesuwa się w kierunku protestantów. Flint ochoczo hołduje stereotypowi, wedle którego katolicyzm to inkwizycja, stosy, ucisk i zacofanie, zaś protestantyzm to postęp, otwarte umysły i równe prawa dla wszystkich, bez względu na płeć i pochodzenie społeczne. W pewnym momencie pada wręcz stwierdzenie, że wszyscy ci miejscowi, którzy stali się Amerykanami, okazali się być protestantami. Trudno wątpić w żarliwą wiarę szwedzkiego króla, mającego dewizę „Gott mit uns” (nie winię przy tym Flinta za skojarzenia, jakie to hasło ze sobą może nieść), ale w tym czasie wielu walczyło w imieniu Boga i w to imię dokonywało rzeczy strasznych.

Duże wątpliwości budzą też przedstawione w „1632” kwestie naukowo-techniczne. Grantville liczy sobie trzy tysiące mieszkańców. Nawet zakładając, że jest centralnym punktem okolicy (znajduje się w nim np. elektrownia), jakie zapasy, niezbędne do funkcjonowania na obecnym cywilizacyjnym poziomie, mogłyby się w nim znajdować? A tymczasem przez rok nic nie ulega zmianie...

Owszem, padają słowa o konieczności przestawienia się na mniej zaawansowane technologie – i jakieś, bliżej nieokreślone (to nie „Tajemnicza wyspa”, niestety) wysiłki są w celu czynione, ale efektów tych prac nie widać.

Uzbrojenie Amerykanów stanowi ręczna broń, głównie karabiny, i ukradziony z wojska przez jednego z bohaterów maszynowy M-60. A co z amunicją do tych wyrafinowanych urządzeń? Nie widać konieczności jej oszczędzania. Skąd ją biorą? Sami robią?

A samochody? Do samego końca książki funkcjonuje nowoczesny transport. Autor zdaje sobie sprawę, że rafinacja ropy naftowej byłaby już lekką przesadą, ale takim samym problemem jest uzyskanie LPG – a takie rozwiązanie sugeruje Flint. Nie będę tu wchodzić w rozważania techniczne, ale każde paliwo samochodowe kryjące się pod hasłem „gaz” wymaga technologii niemożliwej do odtworzenia w opisywanych warunkach. I każdy właściciel przerobionego na gaz samochodu wie, że od czasu do czasu musi użyć i benzyny, bo inaczej ulegnie on dość poważnej awarii.

W „1632” pojawiają się nawet ciężarówki zmienione w wojskowe transportery, opancerzone centymetrowej grubości płytą stalową – kto ją wykonał? O hucie i walcowni wzmianek nie zauważyłam...

Do czego ma służyć elektrownia, której autor poświęca tak wiele miejsca? Zgoda, dobrze jest mieć energię elektryczną, ale jak wytworzyć żarówkę? Akumulator? Czy w końcu izolowany kabel? Skąd wziąć materiały i narzędzia? Technologię? Dzięki wiedzy i umiejętnościom trzech tysięcy osób (wliczając dzieci)? Mają to zrobić licealni nauczyciele, najlepiej wykształceni ludzie w miasteczku? Korzystając z biblioteki, w której jest jeden słownik niemiecko-angielski? Ale po roku wszystko jest jak dawniej – działa miejscowa telewizja, nowoczesne środki łączności i transport samochodowy...

Mogłabym to jeszcze ciągnąc, ale jeszcze słowo o ekonomii. Ludność Grantville, po przyjęciu fali uchodźców, gwałtownie wzrasta. Ale jedzenia – w tym zaopatrzenia na zimę – nie brakuje. Przypominam, że jest środek wojny trzydziestoletniej. Nieobsiane pola, niebotyczne ceny żywności. Głód. Czego się dowiadujemy? Ach, wyprawili się do okolicznych wiosek i miasteczek i kupili. Co? I za co? Jakie zasoby złota i srebra ma współczesny człowiek? A nie są to czasy średniowieczne, w których te parę pierścionków i łańcuszków mogłoby być może starczyć na długo, nawet biorąc pod uwagę nieuniknioną inflację. Odnajdziemy co prawda enigmatyczną wzmiankę o ofiarowaniu pro publico bono zasobów miejscowego jubilera, ale w każdym razie pozostaje pytanie – jakie ilości żywności można było kupić?

Ale spróbujmy potraktować te wszystkie zgrzyty jako licentia poetica – choć Flint ma ewidentnie większe ambicje niż napisanie osadzonej w siedemnastowiecznych klimatach bajeczki. Gdy odrzucimy „science”, jakie zostanie „fiction”? Ano nieciekawe. Sztampowość bohaterów pozytywnych bije po oczach – wszyscy Amerykanie i ci, co są Amerykanami z ducha, są odważni, silni, inteligentni, a wszelkie problemy rozwiązują od ręki. Urody im też, zwłaszcza kobietom, nie brakuje. Postacie negatywne są tak marginalne, że do ich scharakteryzowania wystarcza kilka słów. Fabuła sprowadza się się do opisu, z jakim entuzjazmem miejscowi przyjmują amerykańskie ideały, okraszonego poprowadzonymi według tego samego schematu romansami oraz zajmującymi znaczną część książki opisami bitew. Dla fantastyki określanej mianem militarnej – jak charakteryzowane jest „1632” – te ostatnie powinny być istotne. Ale powinno być to coś więcej niż tekst, jak dzielni amerykańscy chłopcy (i dziewczęta) wystrzelali połowę przeważających sił wroga, a drugą wzięli do niewoli. Jedyna w miarę sprawnie i interesująco opisana bitwa to ta, w której przybysze z przyszłości nie odgrywają niemal żadnej roli.

Największym jednak dla mnie problemem była propagandowa wręcz wymowa tej książki. Poza nieistotnymi jednostkami, misją obywateli Grantville jest szerzenie amerykańskich ideałów. Nie zdarza im się popełniać błędów, wszystko, za co się wezmą, biegnie po ich myśli. Ci którzy spotykają na swej drodze, pałają największym entuzjazmem do ich poczynań, w lot rozumieją ich intencje i przyjmują za swój ich sposób myślenia – czy to pochodząca z bogatej rodziny bankierów i szpiegów Żydówka, czy to dowódca najemników, czy wreszcie król Szwecji. I tysiące innych – do Grantville ściągają kupcy i rzemieślnicy, szeregi Amerykanów zasilają też wyselekcjonowane wśród jeńców wojennych jednostki godne tego zaszczytu. Wolność i sprawiedliwość w amerykańskim stylu wkrótce ogarną całą Europę...

Są w „1632” sceny, które – wbrew zamierzeniom autora – jeżą włos na głowie. Przymusowy prysznic uratowanych od gwałtu i śmierci wynędzniałych kobiet. Amerykańska nastolatka, bez wzruszenia strzelająca do ludzi ze snajperskiego karabinu – nad zabitym jelonkiem uroniła łzę, ale on był śliczny, a oni są brzydcy. Trudno też przejść obojętnie wobec groźby zniszczenia całej Jeny za zaatakowanie przez jednego łobuza Amerykanki, nawet jeśli miały to być to gołosłowne pogróżki.

A gdy kończyłam lekturę, w telewizji podawano informacje o toczących się procesach amerykańskich marines, oskarżonych o zbiorowe mordy na irackich cywilach. I to zestawienie nie pozwala mi potraktować tak całkiem obojętnie książki, której główną tezą jest przekonanie, że mieszkańcy amerykańskiego miasteczka są wzorem wszelkich cnót, a system panujący w USA jedynym słusznym.

P.S. Jeszcze słówko do polskiego wydawcy – nawet jeśli w oryginale druga z zamieszczonych mapek sugerowała, że w opisywanym czasie Czechy były częścią Imperium Osmańskiego, nic nie stało na przeszkodzie, aby ten błąd naprawić.