Stosunek ziemskich religii, a w szczególności chrześcijaństwa czy – jeszcze wężej – katolicyzmu do kwestii istnienia obcych cywilizacji niewątpliwie nie stanowi tematu wielu kazań w nadwiślańskich kościołach; zapewne podobnie jest na przykład w meczetach nad Nilem. Najpowszechniejsza obecnie postawa teologiczna zdaje się głosić, że z punktu widzenia historii zbawienia istnienie kosmicznych braci jest całkowicie obojętne: święte księgi mówią tylko o stosunku Boga do ludzi, o innych rasach milczą.

A przecież całe zagadnienie, nawet z czysto filozoficznego punktu widzenia, wydaje się bardzo ciekawe i stwarza doskonałą okazję do fascynujących spekulacji i intelektualnych zabaw. I właśnie z takiej okazji skorzystał, skądinąd nawiązując do wspomnianego wyżej stanowiska, James Blish, pisząc wydaną po raz pierwszy w 1958 roku w USA, a teraz wznawianą u nas w serii Wehikuł czasu „Kwestię sumienia”. Pierwsza część powieści przedstawia świat Lithii, odległej o kilkadziesiąt lat świetlnych od Słońca planety odwiedzanej właśnie przez czterech ziemskich naukowców. Precyzyjniej należałoby powiedzieć: przedstawia obraz Lithii widzianej przez przybyszów, Lithię taką, jaką miejscowi zgadzają się im pokazać. Geolog Agronski, chemik Michelis, fizyk Cleaver i biolog Ruiz-Sanchez mają na podstawie obserwacji warunków na planecie, a przede wszystkim dominującej na niej rasy dwunastostopowych jaszczurów podjąć decyzję o jej dalszym losie. Czy powinna być jakoś eksploatowana? Wykorzystywana jako hub transportowy? Czy też należy ją odizolować?

To Ruiz-Sanchez najdokładniej poznaje cywilizację tubylców: osiąga sporą sprawność w posługiwaniu się lithyjskim, odwiedza służące miejscowym do komunikacji (i nie tylko) Drzewo Świadomości, ba, zostaje nawet zaproszony w gościnę do domu Chtexy, jednego z jaszczurów, który opowiada mu o kolejnych stadiach rozwoju osobowego gospodarzy. I to Ruiz-Sanchez postrzega kwestię dalszych losów Lithii ze szczególnej perspektywy: jest nie tylko uczonym, ale i jezuitą, dla którego fundamentalna zagadka brzmi tak: jak rozumieć z chrześcijańskiej perspektywy spotkanie z pozornie doskonałą, a jednocześnie ewidentnie funkcjonującą bez potrzeby Boga czy religii społecznością? Tak jak współcześni teologowie, wspomniani na początku recenzji, zakonnik nie pyta się w ogóle o to, co Stwórca myśli o Lithianach – interesuje go natomiast, co chciał powiedzieć ludzkości, stawiając ich na jej drodze. Jeśli to faktycznie Stwórca, a nie Jego odwieczny przeciwnik to uczynił…

Nastrój pierwszej części powieści, w dużej części pozbawionej akcji, a skupiającej się na rozważaniach prowadzonych przez czterech ludzkich wysłanników i toczonych przez nich dyskusjach, zmienia się, gdy naukowcy wracają na Ziemię wraz z powierzonym Ruizowi-Sanchezowi przez jaszczurczego przyjaciela jajem, w którym kryje się mający się dopiero wykluć Etgverchi, syn Chtexy. Fabuła zaczyna się toczyć energiczniej, do dylematów teologicznych – choćby pytania, czy jezuitę należy uznać za heretyka w związku z jego werdyktem dotyczącym Lithii – dołączają inne wątki. Obserwujemy karierę Etgverchiego, zawdzięczaną goniącym za sensacjami mediami. Poznajemy też dokładniej losy cywilizacji schronów, powstałej na Ziemi wskutek zimnej wojny.

Powieść Blisha, choć nierówna, stawia wiele interesujących, otwartych pytań. Misja na Lithię pozwala ludziom odgrywać poniekąd boską rolę: „odpowiedzialność” za Wszechświat biorą na siebie samozwańczo, nikt ich o to wszak nie prosił. Etgverchi wchodzi w rolę syna marnotrawnego, a Ruiz-Sanchez do końca nie uzyskuje jednoznacznej odpowiedzi na drążące go rozterki dotyczące sensu przeżytych doświadczeń, a także faktycznej roli, jakiej w nich odegrał. Niezbadane są wyroki Stwórcy – zwłaszcza gdy dotyczą kwestii o kosmicznej skali.

Szkoda, że wciąż pozostają niewydane w Polsce „Doctor Mirabilis” oraz stanowiące całość „Black Easter” i „The Day After Judgment”, powieści Blisha będące kontynuacją „Kwestii sumienia”.