„Nazajutrz nikt nie umarł”, zdanie otwierające „Rozterki śmierci” Jose Saramago, ma sens jak najbardziej dosłowny. W pewnym średniej wielkości kraju w Nowy Rok nikt nie zmarł. Ani znajdująca się w agonalnym stanie królowa, ani pokaleczone ofiary wypadków. Wszyscy ci, którzy zwykle żegnaliby się z naszym światem, pozostają w zawieszeniu, słabnąc, odczuwając wszystkie fizyczne konsekwencje dotykających ich dolegliwości, oprócz tej kluczowej: nie umierają. Sensacyjna wiadomość szybko rozchodzi się po kraju. Gdy okazuje się, że urlop od śmierci trwa i przez kolejne dni, wybucha kryzys ustrojowy, polityczny, religijny i gospodarczy.

Portugalski autor przedstawia celnie i często z humorem wyzwania, jakie stawia przed mieszkańcami nowa sytuacja. Koniec umierania w oczywisty sposób oznacza fundamentalny problem dla przedsiębiorców pogrzebowych. Szybko dotyka też branżę ubezpieczeniową. Inne, ale równie poważne konsekwencje przynosi domom opieki i szpitalom, które nie radzą sobie z nieustannym napływem nowych pacjentów, przy braku ubywania starych. Republikanie usiłują wykorzystać wizję niedołężnych, dogorywających wiekami królów jako ostateczny argument za zmianą ustroju. Kościół katolicki staje przed pytaniem, czym zastąpić w swej nauce zmartwychwstanie i prowadzi tajne rozmowy z przedstawicielami rządu, dotyczące między innymi strategii informowania społeczeństwa o przyczynach i perspektywach zaistniałej sytuacji.

Brak śmierci ogranicza się wyłącznie do jednego kraju, co szybko uświadamia obywatelom, że istnieje stosunkowo prosty sposób pozbycia się powiedzmy kłopotliwego dziadka, który od tygodni zdaje się unosić się na granicy życia. Kwestie praktyczne powodują, że eksport nieprzytomnych członków rodziny staje się idealnym obszarem działania dla nowej organizacji przestępczej, która dla odróżnienia od swej poprzedniczki przybiera nazwę maphii. Bardzo konkretne problemy, przedstawiane w równych proporcjach z powagą i ironią, mieszają się z zagadnieniami filozoficznymi. Opowieść poznajemy w pięknych, długich zdaniach, świetnie przetłumaczonych przez Wojciecha Charchalisa i kojarzących się z literaturą klasyczną; z drugiej strony regularnie towarzyszą im elementy jak najbardziej postmodernistyczne: czasami dowiadujemy się na przykład od autora (narratora?), że narrator (autor?) wcześniej się mylił.

W miarę lektury polityczny i narodowy wymiar problemu ustępuje rozmaicie rozumianemu wymiarowi czysto osobowemu. Wyjaśnia się tajemnica tego, że wiele nazw zostało niestandardowo zapisanych małymi literami: w końcu istota, która zaprzestała pracy, a przynajmniej ją zawiesiła, to nie uniwersalna Śmierć wszechświata czy filozofii. To tylko śmierć ludzkich mieszkańców konkretnego kraju, pozbawiona władzy choćby nad zwierzętami i bezsilna już o metry za granicą państwową. Nie czyni to jej mniej istotną; nawet to, co zwykłe, może być niesamowicie ważne. Zwłaszcza, gdy śmierci zabraknie, albo gdy zacznie ona działać w sposób zupełnie inny, niż działo się to wcześniej.

„Rozterki śmierci” to książka wybitna, będąca świetnym punktem wyjścia do poznawania twórczości zmarłego w 2010 roku portugalskiego noblisty. Można ją czytać powoli, smakując kolejne akapity. Można i szybko, by po zakończeniu lektury wrócić na początek. Tak czy inaczej, satysfakcja wydaje się gwarantowana, a pokusa sięgnięcia choćby po „Baltazara i Blimundę” okaże się, zapewne, bardzo silna.