Sprawy na Długiej Ziemi zawsze były skomplikowane. Odkąd przeważająca część ludzkości uzyskała dostęp do światów wykrocznych za pomocą krokera - prostego urządzenia, które każdy mógł samodzielnie zmontować w oparciu o... ziemniaka - stosunki społeczne, ekonomiczne i polityczne uległy całkowitemu przewartościowaniu. W poprzednich tomach cyklu obserwowaliśmy, jak bohaterowie Ziemi Podstawowej i światów wykrocznych radzą sobie z nowymi zagrożeniami, problemami i szansami: z rasizmem, widmem wojny, katastrofą ekologiczną czy podbojem kosmosu. Jakie nowe aspekty światów wykrocznych prezentuje przed nami „Długa utopia”?

Tym razem sprawa jest poważna na tyle, że pojedynczy motyw w zasadzie determinuje całą fabułę powieści. Na jednej z Ziem wykrocznych - równoległych światów, po których od Dnia Wykroczenia ludzie mogą w miarę swobodnie się przemieszczać - pojawia się nowa rasa. Nowa nie tylko z perspektywy homo sapiens, bo do takich nowości zdążyliśmy się już przyzwyczaić, ale z perspektywy całej Długiej Ziemi. Rasa nieziemska, nawet w kategoriach wykrocznych. I jest ona niebezpieczna, bo choć owadopodobne humanoidy nie wykazują bezpośredniej agresji wobec lokalnych mieszkańców, to dążą do zniszczenia całej planety. W potencjalnie nieskończonym ciągu światów wykrocznych nie wydaje się to szczególnie wielką stratą, ale perspektywa rozprzestrzenienia się kosmitów na całej długości Ziem jest tyleż realna, co katastrofalna. Dlatego znani z poprzednich tomów bohaterowie: Lobsang, Agnes, Sally i oczywiście Joshua wchodzą w kłopotliwy sojusz z Następnymi - uważającymi się za kolejne stadium ludzkiej ewolucji superinteligentami - aby pokonać żukopodobnych najeźdźców.

Przy okazji dowiadujemy się nieco o pochodzeniu Joshuy, o historii jego ojca, która jednocześnie rzuca nieco światła na naturalnie kroczących, czyli ludzi, którzy posiadali wrodzoną zdolność przemieszczania się po światach równoległych jeszcze przed Dniem Przekroczenia. Widzimy, jak ich działania kształtowały historię i jak legendy o nich przenikały do kultury. I choć czwarty tom to dość późne miejsce na tego rodzaju wyjaśnienia, autorom udaje się wprowadzić je w ciekawy sposób.

Seria „Długa Ziemia”, będąca wynikiem współpracy Terry'ego Pratchetta i Stephena Baxtera, zakontraktowana była na pięć tomów. Podziękowania, znajdujące się na końcu „Długiej utopii” datowane są na grudzień 2014. Jeśli tę datę traktować jako moment zakończenia powieści, to nastąpił on na jakieś trzy miesiące przed śmiercią nieodżałowanego Pratchetta. A ponieważ zmarł przez chorobę Alzheimera, wolno nam zakładać, że jego aktywny udział w tworzeniu czwartego (i piątego) tomu był skromniejszy, niż w przypadku wcześniejszych powieści. I to widać. Przede wszystkim „Długa utopia” pozbawiona jest tego specyficznego, ironicznego i pełnego inteligentnego humoru języka, do jakiego przyzwyczaił nas Pratchett w „Świecie Dysku”, i jaki widzieliśmy też w pierwszych tomach „Długiej Ziemi”.

Druga rzecz: Stephen Baxter jest pisarzem znanym głównie z hard sf, gatunku, w którym szczegóły techniczne i prawdopodobieństwo wykreowanych rozwiązań technologicznych i fizycznych są wyjątkowo ważne. Duet Baxter-Pratchett dobrze się równoważył, jednak kiedy zaczęło brakować Pratchetta, gatunkowe maniery Baxtera stały się bardziej widoczne. W poprzednich tomach wiedza naukowa (oraz alternatywna wiedza naukowa wynikająca z alternacji ziem wykrocznych) była dawkowana w minimalnych ilościach; w „Długiej utopii” natomiast znajdziemy równie długie a niepotrzebne wywody na temat funkcjonowania nie tylko mechaniki światów wykrocznych czy samego zjawiska przekraczania, ale również obcej technologii żukowatych i sposobów oporu wobec nich. To przenosi nieco gatunkowy środek ciężkości, zwłaszcza, że zachodzi równolegle do porzucenia (a przynajmniej znacznego osłabienia) problematyki socjologicznej, wyraźnie obecnej w pierwszym tomie. Obawiam się, że ta tendencja rozwinie się w zamykającym serię tomie piątym, przy którym udział Pratchetta mógł być jeszcze mniejszy.