Każdy wielki pisarz musiał kiedyś zacząć. W przypadku Terry’ego Pratchetta początek był dość banalny: pisał opowiadania dla dzieci do lokalnej gazety w połowie lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Chociaż minął szmat czasu, to w tych opowiastkach daje się wyczuć przedsmak tego, czym w późniejszych latach zasłynął Brytyjczyk.

Niedawno zmarły Terry Pratchett jest oczywiście najbardziej kojarzony za sprawą „Świata Dysku”, ale fani zapewne kojarzą też jego inne pozycje, nawet te starsze: „Dywan”, „Dysk” czy „Ciemną stronę słońca”. Do tej pory jednak czytelnicy w Polsce nie mieli możliwości zapoznania się z pierwszymi tekstami Brytyjczyka – teraz taka okazja im się trafia za sprawą zbioru opowiadań dla dzieci „Smoki na zamku Ukruszon”.

Książka zawiera czternaście opowiadań napisanych przez Pratchetta w połowie lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy był korespondentem lokalnej gazety. Oprócz jego relacji np. z wiejskich jarmarków w „Bucks Free Press”, ukazywały się co tydzień także zabawne opowiadania dla najmłodszych czytelników. W prozie wtedy jeszcze nastoletniego autora widać pomysły-zalążki cech i pomysłów, dzięki którym w późniejszym czasie zasłynął na świecie.

Cechą rozpoznawczą Pratchetta jest humor; także tutaj go nie zabrakło. Autor lubuje się w satyrycznym przedstawianiu postaci, przekręcaniu znanych motywów czy tworzeniu mniej lub bardziej zaskakujących twistów fabularnych doprowadzających do zabawnej puenty. Omawianej książce brakuje jeszcze późniejszego błysku, aczkolwiek być może należy to też położyć na karb młodego odbiorcy, co wymuszało duże uproszczenia w narracji i fabule.

W opowiadaniach pojawia się kilka głównych motywów, dzięki którym można je tematycznie pogrupować. Fani „Dywanu” z pewnością ucieszą się na wieść, że w zbiorze znajdują się dwa opowiadania o niewielkim ludzie zamieszkującym podłogę: to opowieści przygodowe z odkrywaniem nieznanego. Podobna jest także „Wielka drobina”: tekst o ludzie zamieszkującym drobinkę kurzu, która wysyła misję na inną przelatującą w pobliżu cząstkę.

Podróże i eksploracja są również tematem innych opowiadań, dziejących się w nieco bardziej realistycznych okolicznościach. „Łowy na Chrapka” czy „Paskudny śniegolud” to opowieści o poszukiwaniach tajemniczych istot; i tego, co z nich wynikło. Czasem na wyprawy nie wyruszają ludzie, a zwierzęta: tytułowy „Żółw Herkules” postanawia opuścić znany ogród i zbadać położoną dalej tajemniczą (i jak się okazuje) niebezpieczną łąkę. Czasem okazuje się też, że zwykła podróż autobusem miejskim może okazać się początkiem niezwykłej przygody, przenosząc bohaterów w czasie i przestrzeni.

Kolejny typ opowiadań to zabawa z baśniową, pseudośredniowieczną scenerią. W „Smokach na zamku Ukruszon” bohater nieco z przypadku wyrusza pokonać smoki, zbierając po drodze pełną talentów drużynę. Motyw ten jest znany chociażby z baśni braci Grimm, tutaj wzbogacony o mariaż z legendą arturiańską i perspektywę przymrużonego oka. Podobna struktura opowieści występuje w „Nudnym rycerzu Edwo”.

Być może zainspirowany małomiasteczkowym charakterem miejscowości odwiedzanych podczas reporterskiej pracy Pratchett napisał kilka historii o niezwykłych wydarzeniach w spokojnych, pozornie normalnych miasteczkach. W jednej z nich władze postanawiają napędzić ruch turystyczny plotką o potworze w stawie, co doprowadza do nieoczekiwanych konsekwencji. W innej rywalizacja dwóch miejscowości sprowadza się do corocznego konkursu tańca na jajach (sic!), a w jeszcze kolejnej przeprowadzony jest wyścig mający na celu udowodnić, która metoda napędu pojazdów jest najlepsza.

Komplet czternastu opowiadań uzupełniają dwa o niezwykłych postaciach. W jednym z tekstów Święty Mikołaj postanawia znaleźć sobie porządną i regularną pracę, ale jego nawyki skutecznie mu w tym przeszkadzają. Natomiast tytułowy „Jaskiniowiec Dok” to pierwszy w historii wynalazca, ale jego pobratymcy nie do końca są w stanie docenić rolę takich cudów jak koło czy ogień. Oczywiście do czasu…

Na zakończenie kilka słów o wydaniu. Książka została wydana w twardej oprawie, ale jej prawdziwa objętość tekstu jest znacznie mniejsza, niż wskazywałyby na to rozmiary. Jak przyjęło się w książkach dla dzieci, czcionka jest duża, podobnie jak interlinia. Poza tym pewne zabiegi typograficzne (np. onomatopeje czy wykrzyczane zdania w dialogach są napisane znacznie większą czcionką) dodatkowo zwiększają rozstrzelenie tekstu. Całość uzupełniają liczne grafiki Marka Beecha – odnoszące się do treści i często dość zabawne: można sobie na ich temat wyrobić zdanie już po okładce. Wszystkie te cechy sprawiają, że dla dorosłego czytelnika jest to lektura na jeden wieczór, ale dzieci nie powinny być rozczarowane i „Smoki na zamku Ukruszon” zapewnią im sporą dawkę rozrywki.