Wyprawa do tajemniczej Strefy X jest tylko pretekstem do przedstawienia podróży w głąb umysłu narratorki.

Kanwą dla „Unicestwienia” Jeffa VanderMeera jest popularny w fantastyce motyw badania nieznanego, co jest jedynie pretekstem do poznania prawdy o samym sobie. Narratorka powieści, wraz z kilkoma innymi osobami, bierze udział w wyprawie naukowej do Strefy X: niebezpiecznego i owianego tajemnicą miejsca, w którym nie należy wierzyć zmysłom, a nawet sobie samemu. Na opustoszałym terenie pojawiają się przedziwne istoty, a bohaterki eksplorują osobliwe budowle, których nie ma na dostarczonych przez zleceniodawców mapach. Napięcie, halucynacje, tajemnice, niesnaski wewnątrz zespołu i nieokreślony wpływ Strefy szybko doprowadzają do konfrontacji między postaciami. Szybko też pojawiają się znaki zapytania: czy przekaz jest wiarygodny, skoro sami bohaterowie poddają w wątpliwość rzeczywistość, a racjonalne podejście nie ma żadnego zastosowania?

W tej stosunkowo niedługiej powieści VanderMeer przedstawia subiektywną relację z wydarzeń w Strefie X. Podsuwa tropy, ale jednocześnie wodzi na manowce; mieszając w głowie bohaterom, tworząc dwuwarstwową ułudę, każe mierzyć się z nią czytelnikowi. „Unicestwienie” ma charakter dziennika, czy też raczej subiektywnego sprawozdania jednej uczestniczek z wyprawy do Strefy X. Wydawałoby się, że tak osobista forma narracji będzie niosła za sobą wejrzenie w prywatność bohaterki. Tymczasem całość pozbawiona jest imion, nazw własnych czy cech pozwalających na osadzenie wydarzeń w czasie lub przestrzeni. Postaci przedstawiane są ze względu na funkcję/zawód: psycholożka, antropolożka czy geodetka¹⁾. Nawet narratorka wspomina o sobie per biolożka, nie przywołując na początku żadnych szczegółów ze swojego życia. Dopiero znacznie później pojawiają się wspomnienia i motywacje, ale i one pozbawione są szerszego kontekstu. Tu kryje się jedna ze wskazówek dotyczących Strefy X: liczy się samo miejsce i przeżycia w nim, przeszłość ma znaczenie o tyle, o ile nie wpływa na teraźniejszość.

Książka VanderMeera to proza niejednoznaczna, która wymyka się klasyfikacji gatunkowej. Pojawiają się w niej elementy science fiction, ale skojarzenia z na przykład „Piknikiem na skraju drogi” dotyczą wyłącznie scenerii. Wyraźne są inspiracje klasycznymi powieściami grozy, gdzie niepewność i obcość otoczenia wpływają na percepcję bohaterów, chociaż akurat wyobrażenie przedziwnych bestii bliższe jest współczesnej prozie. Być może najprościej byłoby określić „Unicestwienie” mianem new weird (wszak autor kojarzony jest z tym nurtem), ale i to nie oddałoby w pełni natury tekstu VanderMeera, który pod fabularną prostotą kryje liczne niespodzianki, zaskakuje i zadziwia na każdym kroku. Tutaj, czego zresztą autor nie ukrywa, wyrazista jest stylistyka rodem z „Tainaron” Leeny Krohn, chociaż jest jednocześnie – i bardziej oniryczna, i pozbawiona baśniowego charakteru.

Obecne są także inne literackie tropy. Z jednej strony w powieści pojawiają się charakterystyczne elementy dla prozy amerykańskiego pisarza, a nawet fragmenty wyraźnie przywołujące inne jego dzieła, jak choćby zejście w głąb jednej z budowli, które kojarzy się z „Podziemiami Veniss”. Wydaje się jednak, że to tylko fasada, maniera pisarska, a klucza należy szukać gdzie indziej. Wśród prawdopodobnych inspiracji na pierwszy plan wysuwa się „Jądro ciemności”, głównie poprzez paralelę losów bohaterów; co widać we wpływie obcego środowiska, w uleganiu jemu i w zmieniającej się moralności postaci.

Właśnie opisy stanu psychicznego postaci (nie tylko narratorki) i wynikające z nich postawy stanowią sedno opowieści. Świetnie przedstawiono różnorodne reakcje na kryzysowe, skrajne sytuacje. Wątek fantastyczny oczywiście je stymuluje i uwypukla, nieodkryte motywacje wprowadzają zaś zagadkowy element, który dodatkowo wzmaga kwestionowanie tego, co staje się udziałem bohaterów (lub co jako takie jest przedstawiane).

Czym jest tak naprawdę Strefa X? Jakie są cele Southern Reach, tajemniczej instytucji wysyłającej raz po raz ekspedycje do Strefy? Te pytania niemal od początku nurtują czytelnika, a VanderMeer nie daje na nie odpowiedzi – jedynie serwuje poszlaki, na bazie których można budować domysły. Z ich weryfikacją czytelnicy będą musieli poczekać na lekturę kolejnych tomów trylogii. W międzyczasie zastanawiając się, co w „Unicestwieniu” jest ułudą, a co prawdą.

---

¹⁾ Zastosowanie kobiecych wersji zawodów jest zapewne podyktowane zarówno poprawnością, jak i chęcią podkreślenia płci przy braku imion, ale w większości przypadków brzmią one źle i irytują przez całą książkę.

Tekst pierwotnie ukazał się w Nowej Fantastyce 04/2014.