„Opowieści z Malazańskiej Księgi Poległych”, monumentalna saga fantasy Stevena Eriksona, nieubłaganie zbliża się do końca. Cykl został zakontraktowany na dziesięć tomów, a niedawno na naszym rynku ukazała się dziewiąta część – „Pył snów” (tradycyjnie już rozbita na dwa tomy o podtytułach „Wymarsz” i „Pustkowia”). O nadchodzącym zwieńczeniu serii świadczy również fakt, że po raz pierwszy nie mamy do czynienia z zamkniętą historią (o ile można o czymś takim mówić w przypadku sag fantasy): książka kończy się paskudnym cliffhangerem, o czym zresztą autor uprzedza i za co przeprasza we wstępie. Widać zakończenie cyklu, stworzenie intrygi godnej wielkiego finału, wymusiło znacznie większą objętość niż jeden – zwykle zresztą i tak opasły – tom.

Poprzednie odsłony serii doprowadziły w zasadzie wszystkich głównych graczy na letherski kontynent. Stąd też nic dziwnego, że akcja powieści dzieje się właśnie na nim. Wydarzenia obracają się wokół Łowców Kości i ich przygotowań do wyprawy na południe – na Pustkowia i za nie. Droga ta nie będzie łatwa, gdyż po drodze czekają ich liczne niebezpieczeństwa: spiski, potężne armie, ascendenty. Jeszcze zanim armia byłej przybocznej Tavore dotrze na Pustkowia, będą się działy rzeczy straszne i okrutne, tragedie osobiste i eksterminacje całych ludów.

Z tomu na tom powieści Eriksona stają się coraz poważniejsze, bardziej mroczne. Cechą charakterystyczną serii jest wszechobecny czarny humor, ale i on ma różne przejawy. Początkowo był przede wszystkim pełen sarkazmu, by w okolicach „Przypływów nocy” zacząć uderzać w absurdalne tony. Teraz widoczna jest bardziej kolejna tendencja: przez humor sytuacyjny i słowny przebija fatalizm, pogodzenie się z losem. Postaci żartują, bo nic innego nie zostało, są pogodzone z nieubłaganym losem, a odrobina śmiechu jest tym, co trzyma je przy zdrowych zmysłach... chociaż z drugiej strony ich stan psychiczny już od dawna jest wątpliwy. W każdym bądź razie humor w „Pyle snów” doskonale oddaje sytuację, w jakiej znaleźli się bohaterowie. Poczucie beznadziei, brak wiary i nadziei na poprawienie losu, objawiają się w ich zachowaniu, a próby rozładowania sytuacji poprzez śmiech tylko to podkreślają.

Motywem przewodnim powieści jest ludzka natura; a raczej jej najgorsze, niszczycielskie aspekty. Oczywiście na potrzeby powieści autor nieco koloryzuje i przesadza, dostosowuje i wybiera elementy w zależności od wymagań fabuły, ale nie sposób oprzeć się wrażeniu, że dość krytyczne spojrzenie na ludzkość nie jest pozbawione racji. Dzięki fantastycznej konwencji możliwy jest ciekawy zabieg wprowadzenia zewnętrznych obserwatorów pod postacią innych ras, różniących się zarówno fizycznie, jak i przede wszystkim psychicznie. Mający odmienny sposób myślenia i postrzegania świata mogą z zupełnie innej, stosunkowo niezależnej perspektywy, oceniać postępowanie ludzi, nie jako jednostek, ale ogółu. Zabieg ten rzecz jasna opiera się na wątłych podstawach; wątpliwe by człowiek był w stanie stworzyć konstrukcję psychiczną nienacechowaną ludzkim sposobem myślenia. Niemniej jednak Eriksonowi udało się to zrobić w sposób dość wiarygodny. Powieści Eriksona słyną z wielowątkowości, i nie inaczej jest i tym razem. Mimo tego daje się zauważyć pewne różnice w stosunku do prowadzenia fabuły w poprzednich tomach. Liczne wątki ciągnące się przez dłuższy czas zaczęły się łączyć, postaci rozrzucone po świecie Malazu zaczynają się spotykać – dzięki temu powoli można uzyskać wgląd w plan całej serii, zobaczyć dokąd autor prowadzi czytelnika przez tysiące stron. Używając Eriksonowskiej nomenklatury, można powiedzieć, że dochodzi do konwergencji. A ta, jak to już nas autor przyzwyczaił, zwykle kończy się krwawą jatką z licznymi magicznymi fajerwerkami. W rezultacie w „Pyle snów” pojawia się wiele drobnych wątków, które nie mają zbyt długiego żywota; nie mają na celu dodania nowych postaci i ukierunkowania fabuły na nowe tory, tylko krótkie wprowadzenie w nowe realia, uwypuklenie jakiejś sytuacji. Po spełnieniu roli, odchodzą w niebyt. Ta fabularna mozaika w skali mikro wyszła kanadyjskiemu pisarzowi całkiem udanie, choć wadą tego rozwiązania jest fakt, iż czytelnik nie ma szans na przyzwyczajenie się i polubienie niektórych z nowych postaci przemykających przez książkę jak meteory. Stąd też, gdy nadchodzi ich koniec – a zwykle jest on szybki i brutalny – nie za bardzo przejmujemy się ich losem. Śmierć czy tragedia postaci nie przynosi takich emocji i wrażeń, jak to miało miejsce we wcześniejszych tomach. Być może Erikson wpadł w zastawioną przez siebie pułapkę: wykreował zbyt wiele postaci, które zbyt rzadko pojawiają się w książce, by wyrobić między nimi a czytelnikiem więź emocjonalną. Przekonamy się, czy ta teza jest słuszna, kiedy znów Erikson uśmierci postać pokroju Sójeczki lub Anomandera Rake’a.

Po dwóch słabszych tomach, „Wichrze śmierci” i „Mycie ogarów”, kiedy to poważnie zastanawiałem się, czy aby przypadkiem nie chodzi o zmęczenie materiału, w „Pyle snów” Erikson znów powraca do mistrzowskiej formy, umiejętnie równoważąc czarny humor, epickie sceny i emocje. Chociaż fabuła jest znacznie bardziej rozciągnięta, nie ma w powieści dłużyzn i przestojów, pojawiających się niestety w dwóch poprzednich tomach (a przede wszystkim „Mycie ogarów”). Książki nie ma sensu polecać: zainteresowani dziewiątym tomem cyklu są już przecież tylko fani, osoby niechętnie nastawione do twórczości Eriksona dawno już dały sobie spokój z „Opowieściami z Malazańskiej Księgi Poległych”. Niemniej i tak warto zaznaczyć, że książka dostarcza nielichej frajdy, rekompensując trochę słabsze poprzedniczki. W rezultacie jest to książka świetnie nadająca się na coraz dłuższe jesienne wieczory, potrafiąca wyrwać z marazmu i zniechęcenia powodowanego szarugą widoczną za oknem. Wszystko to daje nadzieję, że zakończenie cyklu spełni oczekiwania i będzie godnym ukoronowaniem dziesięciotomowego cyklu. Przekonamy się o tym już w przyszłym roku.